Федорова Варвара Петровна и Винокуров Иннокентий Иннокентьевич

Араҥаччылыы сылдьар аанньалбыт.

Ааспыт кэм чахчылара көрдөрөрүнэн, 1941-1945 сылларга Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии ыарахан содула хас биирдии саха киһитин дьылҕатын тумнубатаҕа.
Биһиги төрөппүттэрбит, ийэбит Федорова Варвара Петровна уонна аҕабыт Винокуров Иннокентий Иннокентьевич оҕо саастара сэрии сылларыгар түбэһэн, бэрт үгүс мүһүлгэни көрсүбүттэрин, оҕотук кэмнэригэр улахан киһилии оттомурбуттарын, утум салҕанар ыйааҕар тыыннаах ордубуттарын, кэлин уйадыйа кэпсииллэрэ.

Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, Арассыыйа биэрэпиһигэр үтүөлэрин иһин уонна өрөспүүбүлүкэҕэ 25 улуус уопсастыбаннай түмсүүлэрин сомоҕолуур «Эйгэ» уопсастыбаннай тэрилтэ «Норуот билиниитэ» бэлиэлэрин хаһаайына, Хаҥалас нэһилиэгин «Алаас Хотуна» уопсастыбаннай түмсүү көхтөөх уопсастыбанньыга, Саха сирин эригийиэнин “Дууһабытынан эдэрбит” киин “үрүҥ көмүс” волонтера, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор Валентина Егоровна Николаева «Араҥаччылыы сылдьар аанньалбыт» диэн, күн сирин көрдөрбүт күн күбэй ийэтин, Федорова Варвара Петровна туһунан салгыы бу курдук кэпсиир.

“Ийэбит Варвара Петровна 1928 сыллаахха тохсунньу 19 күнүгэр Көгөччөргө күн сирин көрбүтэ. Аҕата Бөтүччэх Бүөтүр кини алталааҕар сэбиргэхтэтэн өлбүт. Ийэтэ Маарыйа «Кыһыл Сухаһыт» холхуоска субай сүөһү көрүүтүгэр үлэлиирэ. Онон аҕата өлүөҕүттэн ийэтигэр көмөлөһөн улааппыта. «Аҕам наһаа булчут, үлэһит буолан дэлэгэйдик олорбуппут. Кини суох буолаатын кытта олохпут ыараабыта» — диэччи. 1939 сыллаахха маҥнайгы кылааска Кутуйах Харах оскуолатыгар киирбит. Хонтойтон төрдүө буолан, Настаа, Өкүлүүнэ, Боллостуур, ийэбит бииргэ үөрэнэллэр эбит. Бэйэ-бэйэлэрин көхтөрүгэр кэлэллэрин-баралларын, үөрэхтэрин да ыарырҕаппакка, аара оонньоон аралдьыйан, дурда-хахха буолсан, наһаа иллээхтик сылдьыбыттар. Ол доҕордуу сыһыаннарын, бу орто дойдуттан барыахтарыгар диэри ыһыктыбатахтара.

Сэрии буолан, ыарахан олох кыһарыйан, ийэбит түөрт кылааһы эрэ бүтэрбит. Эр дьону сэриигэ хомуйаннар, холхуоска үлэһит илии тиийбэккэ, улахан дьону кытта тэҥҥэ, түүнү-күнүһү аахсыбакка, ыһыыга оҕус сиэтэн, от мунньан, бурдук хомууругар, кыһынын ийэтин кытта сүөһү көрүүтүгэр үлэлээн, көлөһүн күнэ аахсарым диэн кэпсиирэ. Онтуларын бурдугунан, этинэн, арыынан, чэйинэн, табааҕынан биэрэллэрэ, харчы диэн суоҕа диирэ. Ас кырыымчык, үксүгэр уу судураан аһылыгынан, суоратынан, холбуй үүт бөлөнөҕүнэн сылдьыбыттар. Күһүн бааһынаттан тохтубут бурдук куолаһын, туорааҕын хомуйдахха, уорбуттааҕар ордук кытаанах буруйга тиксэн, оннооҕор күһэлэҥ үлэлээх хаайыыга ыыталлара. Олох итинник ыараханын үөһэ аны сут-кураан буолан эрэйдээбит. Холхуос салалтата сатабыллаах буолан, дьэҥкэрэн өлүү улаханнык тахсыбатаҕа, биир эмэ баара диирэ. Тойотторо: «Үчүгэйдик үлэлээҥ, оччоҕо өстөөҕү кыайабыт», — диэн дьону көҕүлүүллэрэ үһү. Кыайыы буолбутун истэн, Хонтойго улаханныын, оҕолуун үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут, дэлэччи алаадьы сиэбиппит диэн ахтара. Онтон сыыйа-баайа олох көнөн барбыт. Сэриигэ барбыттар эргиллэн, холхуос үлэтэ-хамнаһа өссө тупсубут. Биһиги эһэбит Дьондуор төрөппүт икки уолаттара сэриигэ ыҥырыллан, Ньукулайа сэрии саҕаланыытыгар сураҕа суох сүппүт, оттон таайбыт Баһылай 1947 сыллаахха эргиллэн кэлэн, дьоммут наһаа үөрбүттэрэ — диирэ ийэбит.

Ийэбит сэрии кэминээҕи үлэтэ Сталин мэтээлинэн бэлиэтэммитэ.
1947 сыллаахха Маарга МТС учаастага тэриллэн, 3 ыйдаах тырахтарыыстар куурустарыгар Хаҥаластан Семенова Акулина Поликарповналыын үөрэммиттэр, онон Өкүлүүнэлиин нэһилиэкпитигэр бастакы тырахтарыыс тарбыт диэн киэн туттара. Ол саҕана МТС дириэктэринэн Яковлев Афанасий Семенович үлэлиирэ үһү. Кини кэнниттэн Иванов Корнил Тимофеевич, Котоконов Марк Николаевич дьоһуннаахтык үлэлээбиттэр. Онно үөрэнэ сылдьан, «Саһаан Аартыгар» бириистэҥҥэ диэри маһы тэлгэтэн суол уонна муоста оҥоһуутугар үлэлэспит. Кууруһу бүтэрэн, Гаврильев Николай Елисеевичка солбук тырахтарыыһынан, ыһыыга бырысыапсыгынан 1955 сылга диэри үлэлээбитэ. Кыһынын тиэхиникэ өрөмүөнүгэр, сааһын бааһына таҥастааһыныгар, күһүҥҥү оруос ыһыытыгар икки симиэнэннэн үлэлиир эбиттэр. Уоттаахха саҥа бааһыналары оҥорбуттар. Бары эдэр буоламмыт сиргэ хонон, икки нэһилиэгинэн көһө сылдьан үлэлиирбит диэн кэпсиирэ. Ыччат биригээдэтин Алексеев Алексей салайара. От үлэтигэр тыраахтыр агрегаттара 1949 сыллаахтан туттуллан барбыттар. Бастакы тыраахтырдар ХТЗ этилэр, онон дьахтар аймах ыытарыгар боростуой, чэпчэки эбиттэр. 1955 сыл тохсунньутуттан 1961 сыл күһүнүгэр диэри Ынахсыкка электрическэй уоту биэрэр локомобильга бииргэ эн-мин дэһэн улааппыт уолунуун, Иванов Николай Данилович — Боллостуурдуун Котоконов Марк Николаевич анааһынынан үлэлээбитэ. Ол локомобилы, бөдөҥсүтүллүбүт «Карл Маркс» холхуоска 1955 сылга бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыт Котоконов Марк Николаевич Амакинскай экспэдииссийэ салалтатын кытта шефскэй көмөнү олохтоон, аҕалан туруорбуттар. Ильич уота Ынахсыт дэриэбинэтигэр олохтоохтук ыам ыйын 1 күнүттэн бэриллэн барар. Ол маай бырааһынньыгын олохтоохтор шефтээх тэрилтэлэрин кытта бэлиэтээбиттэр. Салгыы локомобиль таһыгар электромельница туруорбуттар, онтон мас эрбиир циркулярка үлэлэппиттэр. Онтон салгыы ДЭС-30 электростанция аҕалыллыбыт. 1960 сыллаахха ДЭС-60 электростанцияны туруорбуттар. Уоту түүҥҥү өттүгэр биэрбэттэр эбит. Ити станцияларга биһиги ийэбит Варвара Петровна 1961 сыл күһүнүгэр диэри, оттон Николай Данилович 1966 сылга, Маартан улахан электростанция уот биэриэр диэри үлэлээбиттэр. Онон аныгылыы эттэххэ, ийэбит нэһилиэгэр дьахталлартан бастакы тырахтарыыс уонна соҕотох энергетик дьахтар буолар.

Ийэбит 4 кыра оҕолоох буолан, 1961с Хаҥаласка саҥа улахан интернат аһыллыбытыгар остуораһынан көһөн, 1987 сылга диэри үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыбыта.
Ийэбит сэдэх идэлээҕинэн киэн туттабыт. Кини дьиэтигэр-уотугар түргэн туттунуулаах, ыраас-чэбэр, минньигэс астаах, үөрүнньэҥ этэ. Аҕабытынаан Иннокентий Иннокентьевичтыын 1955 сыллаахха ыал буоланнар, 8 оҕолонон, 47 сыл эйэ-дэмнээхтик олорон, бу орто дойдуттан барбыттара. Ийэбит дьоҥҥо-сэргэҕэ биллибэт эрээри, наһаа үчүгэйдик ыллыыра, иккиэн эмиэ ыллыыллара.
Дьоммут төһө да ыарахан үлэлээх буоллаллар, наар «үлэни өрө тутуҥ, дьоллоох киһи үлэлиир» диир кэс тылларын толорон, чиэстээхтик үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробут, оҕолорбутун, сиэннэрбитин такайабыт.

Кинилэр олохторун билигин 5 оҕолоро, 22 сиэннэрэ, 33 хос сиэннэрэ, 2 хос-хос сиэннэрэ салгыыллар.Дьоммут олорон ааспыт олохторун кэпсиир, билиһиннэрэр, үйэтитэр ытык иэспит» -диэн кэпсээнин түмүктүүр биир санаалааҕым, күндүтүк саныыр киһим Валентина Николаева. Саха дьоно буоламмыт, “Кэпсээ доҕор” дэһэммит, эйэҕэстик мичээрдэһэн, эйэргэһэн кэпсэтэн, этэҥҥэ сылдьан, туруктарбыт тубустун, тулуур, дьулуур кыттыстын — диэн үтүө санааны кытта бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит»
киинин салайааччыта.

 

Автор: А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ