Федорова Ирина Ефимовна

( 1871-1948)

Саха АССР  Сунтаар оройуона, Куокуну Быйакыта «Кыһыл күүс» холкуос.

Тихонова Ирина Ефимовна, Федоров Спиридон Федорович 5 уоллаахтарыттан 3 уоллара сэриигэ барбыттар уонна сэрии хонуутугар охтубуттар. Улахан уоллара Кирилл Спиридонович армияҕа барар сааһа ааһан, кыра уоллара Дмитрий Спиридонович, 20 саастаах, учуутал буолан  броняланан сэриигэ барбатах.

 

Сэрииттэн эргиллибэтэх  Федоровтар:

Иннокентий Спиридонович Федоров

1914 сыллаахха төрөөбүтэ. «Чкалов» холкуоска үлэлээбитэ, хомсомуол. 1941 сыллаахха аармыйаҕа бастакы хомуурга ыҥырыллыбыта. 71-с дивизия строевой батальонун 2-с отделениетыгар сулууспалаабыта. 1942 сыллаахха муус устар 2 күнүгэр Новгородскай уобалас Старорусскай оройуонун Гридино дэриэбинэтин аттыгар кыргыһыыга өлбүтэ. Онно көмүллүбүтэ.

Алексей Спиридонович Федоров 1917 сыллаахха төрөөбүтэ. «Чкалов» хол­куоска РайФО налоговай агенынан үлэлии сылдьан 1941 сыллаахха балаҕан ыйын 1 күнүгэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. 1943 сыллаахха муус устар ыйга сэрии толоонугар охтубута. Ханна көмүллүбүтэ биллибэт.

 

Никита Спиридонович Федоров 1919 сыллаахха төрөөбүтэ. «Чкалов» холкуоска РайФО налоговай агенынан үлэлии сылдьан 1942 сыллаахха бэс ыйын 26 кунугэр аармыйаҕа ыҥырыллыбыта. 19-с хайыһар биригээдэтигэр сылдьан 1943 сыллаахха кулун тутар 3 кунугэр Ильмень күөл таһынааҕы кыргыһыыларга бааһырбыта уонна ол дьыл алтынньытыгар өлбүтэ.

Кыыһа Полина Никитична кэпсиир: «Арай 2017 сыллаахха  ыам ыйын 10 күнүгэр НВК Саха каналыгар журналист Айсена Бурнашева документальнай киинэтин көрө олороммун мемориальнай билиитэҕэ аҕам аатын көрдүм. Бу мемориальнай билиитэни ыам ыйын 19 күнүгэр 2000 сыллаахха Саха сирин правительствотын көҕүлээһининэн Новгородскай уобалас Старорусскай оройуонугар туруорбуттар эбит. Сахабыт сирин маҥныйгы президенэ М. Е. Николаев бу билиитэ үбүлээһинигэр   илии баттаабыт эбит.

Аҕам онно «Братскай могила» баар сиригэр көмүллэ сытар эбит. Билигин мин онно сылга иккитэ баран кэлэбин. Бардаҕым ахсын алаадьы уурабын. Аҕам төрөөбүт Быйакытын буорун балтым Надежда Кирилловна Федорова ыыппытын илдьэн эмиэ уурбутум. Балтым Надежда өссө аҕам уонна кини убайын Иннокентий Спиридонович хаартыскаларын булан ыыппыта. Ол хаартыскалары Новгородтааҕы государственнай музейга тиксэрбитим. Онно саха саллааттарыгар анаан туспа истиэндэ баар”.

 Ирина Ефимовна сиэнэ Спиридон Кириллович Федоров ахтыыта:

Быйакы:  Бүлүү өрүс уҥуоргу уҥа кытыла. Бу үтүөкэн эн буордаах  тоҕойго  уонтан  тахса хаһаайыстыбалаах ыал баайа-дуола холбоммутуттан отутус сыллар бэтэрээ өттүлэрин диэки «Кыһыл күүс» холкуос тэриллибит. Онно  Иннокентий Спиридонович Федоров бэрэссэдээтэлинэн, быраата Алексей Спиридонович Федоров суотчутунан талыллан үлэлээн испиттэрэ, бырааттара Никита Спиридонович Федоров нэһилиэгэр налоговай агеннаабыт.

Муҥ маһы кэрийбэт, киһини кэрийэр дииллэринии 1941 сыл бэс ыйын 22 күнүгэр фашистскай  Германия биһиги дойдубутугар туох да сэрэтиитэ суох, сэриинэн түөкуннуу саба түспүтэ. Дьэ, итинтэн саҕаламмыта дьон сордоох-муҥнаах олоҕо. Федоровтар 5 уол, 2 кыыс оҕолоохторо. 1941 сыллаахха сэрии саҕаланаатын кытта Иннокентий уонна Алексей Спиридонович Федоровтар маннайгы ынырыкка бараллар. Онтон 1942 сыл сайыныгар Никита Спиридонович Федоров ыҥырыллар.

Өр-өтөр буолбатаҕа куһаҕан сурах-садьык кэлитэлээн барбыта.1942сыллаахха Иннокентий Спиридоновичка, 1943 сыллаахха Алексей Спиридоновичка, эмиэ ити сыл сураҕа суох сүппүт Никита Спиридоновичка «хара суруктар» кэлбиттэрэ. Хара барыахтарыттан күннэри-түүннэри кэтээн, кэлиэхтээхтэрин кэтэһэ сылдьыбыт  Ирина эрэйдээх өйүгэр да оҕустарбатах иэдээнигэр түбэспитэ. Күндү көмүс чыычаахтара, тапталлаах оҕолоро сэриигэ баран сүппүттэригэр аһара аймаммыта. Уйа-кэйэ суох ытаабыта-соҥообута. Өйүттэн-санаатыттан ол хараастабыл арахпакка, кэлин уһугар мэнэрик буолан хаалаахтаабыта.

Ирина Ефимовна үс уолун күүтэ сатаан баран улам мөлтөөн барбыта.Сытан тахсара, ардыгар олорон эрэ мэнэрийэн барара. Оччоҕо дьиэ  иһэ наһаа ыарахан буолара. Мэнэрийдэр эрэ ыалдьан хаалара. Арыычча буолбут бириэмэтигэр ампаарыгар тахсан үс этэрбэс ыйанан турарын нарыннык – намчытык имэрийтэлиирэ уонна мас уһаакка  ортотунан симиллибит араас кумааҕыны туппалаан, таптайан көрөрө. Сиэнигэр  «Тоойуом, бу кумааҕылары тыыппат буол. Бу убайдарын дьыалалара. Кинилэр сотору кэлиэхтэрэ» -диирэ. Уолаттара үйэ–саас тухары сүппүттэрин өлүөр диэри итэҕэйбэтэҕэ. Ирина Ефимовна 1948 с. бу орто дойдуттан барбыта.

Үс уолун сүтэрбит Өрүүнэ

Үс уолун сүтэрбит ийэкээн

Сүрэҕэ ньүөлүйэн ыалдьара,

Алааска аҕалар аартыгы

Күн ахсын кэтэһэн маныыра…

Улахан уолчааныҥ эрэлиҥ,

Оҕунна геройдуу диэн сурук

Кэлбитэ кутурҕан аргыстаах-

Хараҕын уутунан сууннаран…

 

Орто уол дьылҕата биллибэт

Отойун сурах иһиллибэт…

Хайа сир халлаанын анныгар

Хараҕын симээхтээн хаалбытай…?

Кырата-сүрэҕин чопчута-

Кыргыһыы уотуттан орпотох,

Кыайыыны ситиһэн өрөйөн

Кэлбэтэх баттыкка өйөнөн…

Күн ийэ сүрэҕэ уоскуйбат,

Дьыл хонук аһыыны суурайбат…

Ол сэрии аҕалбыт иэдээнэ

Умнуллуон хайдах да сатаммат…

Сир ийэ иэнигэр хаһан да

Сэриинэн силлиэрэн турбатын,

Бу күннээх чээлэй күөх халлааны

Боруорбут ыар былыт саппатын.

Лидия- Илгийэ ( Аэлитэ эдьиийэ)

 «Улуу Кыайыы 70 сылыгар Быйагыга Кэриэстэбил сэргэтэ»- төрүттэрбитин  өрүү  саныы сылдьарбытыгар анаан, убайбыт Федоров Спиридон Кириллович көҕүлээһининэн Быйагыга туруорбуппут.

 

Танан онордо Ирина Ефимовна сиэнэ Саха республикитын утуолээх учуутала Федоров Валерий Дмитриевич.

Саха гимназиятын 11б кылаас уорэнээччитэ А.Ершова хос эьээтин бырааттара улуу Кыайыыны Уьансыбыттара 75 сылыгар анаан…. Ким да умнуллабат, туох да умнуллубат…