Фатина Максимовна Фёдорова кэргэнэ Василий Архипович Винокуровтыын (1929 – 2021сс)

Мин 1929с атырдьах ыйыгар, бурдук быһыытын саҕана, Сунтаар улууһугар Хаҥалас Оҕуруоттааҕар төрөөбүппүн. Аҕам Максим Амбросьевич, Ийэм Харитена Андреевна Федоровтар. Иккиэн 1881 сыллаах төрүөхтэр. Аҕыста оҕоломмуттарыттан 4 кыыс, 2 уол хаалбыппыт: Мария, Дария, Николай, Пелагея, мин уонна Бүөтүр.  1931с “2 Пятилетка” холкуос тэриллибитигэр чилиэнинэн киирбиттэр. 1941с сэрии буолар. Ньукуус уҥуоҕунан хапсыбакка барбатах. 1943с төһө бэйэлээх улааппыта буолла, дьэ барбыта. Ол саҕана Оҕуруоттаахха биһиги дьиэбитигэр холкуос правлениета хонтуораланар этэ, онон киһи бөҕө мустарын өйдүүбүн. Ол сайын Оҕуруоттаах уҥуор Буурдаахха тахсар ырааһыйаҕа ыһыах буолбута, онно убайым Ньукуус саҥата иһиллэр курдук этэ, ол сайын барбыта. Сэриигэ баран 2-тэ суруйбута, саатар онто хаалбатах, “нууччалыы билбэт куһаҕан эбит” диэхтээбит. Эдьиийим Даарыйа кэпсииринэн аҕам убайбытын эрэ үөрэттэрэр баҕалааҕа үһү, эдьиийин уолугар доҕор гынаары оскуолаҕа бииргэ киллэрбит. Иккиэн биир паартаҕа маҥнай олорбуттар, уола эдьиийиттэн устан ыла олорбут, ону билэн тус-туспа олордубуттар. Уола иэдэйэ түспүт, эдьиийин диэки көрөн баран олорор үһү, кумааҕыга суруйан быраҕан биэрэ сатыыр эбит, инньэ гына сатаан баран дьиэтигэр күрээн тахсыбытын Оҕуруоттаахтан Элгээйигэ үөрэттэрбиттэр. Аҕата атынан тиэйэн син биир киллэрбит, онто син биир күрээбит. Үөрэнэн бүттэҕэ ол. Биир дойдулаахтара (ким эрэ) кэпсииринэн, эмиэ Оҕуруоттаахтан табаарыһа Максимов Герасим Николаевичтыын бииргэ сылдьыбыттар, буомбалааһын бөҕөтө буолбутугар муоста анныгар киирбиттэрин кэннэ буомба кэлэн түспүт, өллөхтөрө ол. Ол кэнниттэн “сураҕа суох сүттэ” диэн биллэрик кэлбит. Дьонум эрэйдээхтэр сэрии бүппүтүн да кэннэ син биир кэтэһэллэр этэ.

Оо, ийэм эрэйдээх, уопсайынан, оччотооҕу ийэлэр бары даҕаны үлэ бөҕөтүн эт илиилэринэн-атахтарынан, мындыр өйдөрүнэн үлэлээн дьиэ кэргэннэрин аһатан-таҥыннаран олорон ааспыттар эбит, аны санаатахха. Сүөһүлэрин үүтүн, ол сахха сэппэрээтэр диэн суох, элбэх чабычахха кутан умуһахха хоннорон сүөгэйин холбуйан арыылаан-күөччэхтээн олорбуттар. Кэлин аҕам бултаабыт булдун Өлүөхүмэҕэ киллэрэн атыылаан, улахан илии сэппэрээтэрэ, улахан алтан салабаар, иһит-хомуос таһаарбыт этэ. Сиэрпэнэн бурдук быһан түүтэхтээн, соһулуоннаан, хатара түһэн баран туос саар ыаҕаска куолаһын тоноон кэлиигэ үлтү сынньан, ньолбоҕор мас сиэлиҥсэҕэ көтүтэн баран, көмүлүөк оһох үрдүнэн тимир лиис ыйанан турарыгар кутан хатаран баран, сыалай таас туораах бурдугу хаппытын кэннэ эмиэ кэлиигэ үлтү сынньан көтүтэн-ыраастаан баран суорунаҕа мээккэлиир буоларбыт. Онно мин эдьиийбиниин Балааҕыйдыын илии-атах буоларбыт. Хотон ортотугар суоруна турарыгар, ынах ыыр лэкэҕэ салҕана-салҕана бүтүн таас бурдугу тардыһар буоларбыт. Билигин бэлэм бурдугунан килиэптээри улахсан сах буолуллар. Таҥас диэн эмиэ суох, оччотооҕу оҕо сайын үксүн атах сыгынньах сылдьар. Ити билигин ойуурга соһор тириибитин, оччолорго уоллуу устуулга олорон эрэ төкүнүк соҕус искэр тутан туран түүтүн от охсор хотуур тоһоҕоһунан үрэн, онтон оһох чоҕунан хоруотаан кырааскалаан баран салгыҥҥа хатараҕын. Билигин сиэбит эппит уҥуоҕун оччолорго мунньар этилэр, ону саас сүгэ ончоҕунан үлтү сынньан, хос оргутан хоргунун ылар этилэр. Уонна били салгыҥҥа хатара ыйаабыт тириилэрин дьиэ умуһаҕар сиигирдэ быраҕаллар, хас да хонон баран сиигирэн арыый сымнаабытын кэннэ, били хоргуннарынан оҕунуохтаан түүрэ кэлгийэн баран талкылыыллар. Хас да күнү быһа талкылыыр буоларбыт, имиллэн быстыбат буолара. Эдьиийбиниин иккиэн талкы тутааҕар иилистэн баттыыр буоларбыт. Ийэм олорон эрэ эргитэн биэрэ олорор. Кэлин улаатан баран соҕотохтуу да, биирбит баттыыр, биирбит уларыта эргитэ олорор. Уонна аҕам хатыс диэн быаны сүөһү тириитин түүтүн үрэн баран, 2-3см кэтиттээх гына сытыы быһаҕынан тула бысталаан баран олбуор аанын модьу сиэрдийэтин 2 сиринэн дьөлөн баран, онон уган тардыалаан хатар дуу, имитэр дуу быһыылаах этэ. Ийэм үлэлии үөрэммит буолан таах олорбот, сыппат этэ. Хойукка дылы хотонугар сылдьан уонна уулуссатын нөҥүө саҥа оскуола тутуллубута, онтон мас сыыһын тааска кута-кута таһан, сиэннэрин харайсан 1981с өлбүтэ.

Мин Хаҥалас оскуолатыгар 4-с кылааһы бүтэрэн баран, Элгээйигэ киирэн онно-манна олорон үөрэнэ сатаабытым. Өрөбүл аайы дьиэбэр Оҕуруоттаахха тахса турарым.  Биһиги Оҕуруоттаахпыт мэччирэҥ буолан от үүммэт этэ. Билигин от бөҕөнү оттууллар эбит. Уулаахха барар суол төрдүгэр бурдук мэлийэр миэлиҥсэ баар этэ. Онно бурдук тартарар этибит. Хас оҕуһу көлүйэрбитин өйдөөбөппүн.  Мин оҕус үүрэр үлэлээх этим. Сайын түүн үлэлиирбитин өйдүүбүн. Онон бурдук тардар суорунаттан быыһаммыппыт. Кураан саҕана Уулаах уолан хаалбыта. Соҕуруу баһа барыта ходуһа буолан от бөҕөтө үүммүтүн өйдүүбүн. Кыһын сүөһүбүтүн Эрэмдэлэринэн уулатар этибит.

1950-с сыллар кэннилэригэр колхуостар холбоспуттара: Мочууһун, 2-с пятилетка, Октябрь-15с колхуостар холбоһон Ленин аатынан колхуос буолбуттара. Дьонум Кутанаҕа көһөн киирбиттэрэ. Оскуола тутуллар буолбута. Онно мин бастакы күүстээх үлэм диэн бу оскуола маһын Саһыл пиэрмэтин таһыттан, өрүс диэкиттэн атынан таһарбын өйдүүбүн. Акылаат умуһаҕа бөҕө хаһыллыбыт этэ. Ол тула сүөккүүр этим. Биир сааһы быһа таспытым. Онтум тутуллан дьэндэйэн тахсыбыта. Ол оскуолаҕа оҕолорум бары үөрэммиттэрэ. Онон көлөһүнүм таах тохтубатаҕа.

Ол кэнниттэн Мундукааҥҥа баар пиэрмэҕэ үүт эрийээччинэн үлэлээбитим. Онно Захаров Уйбаанннаах бааллара, оҕолоно иликтэрэ. Маппыыһалаах бааллара. Валерийдаах Валериан 4-5-тээх оҕолор этэ. Онтон кыһыныгар туҥуй бургунастары тутан дайааркалаан барбытым. Оннук 1957с дылы үлэлээбитим.

Ол сыл күһүнүгэр биригэдьиир Василий Архипович Винокуровтыын ыал буолан Тумулга көспүтүм. Кини армияттан ыалдьан кэлэн биригэдьиирдии сылдьар этэ. Оҕо сааһа тулаайах аҥардаах буолан ыарыһах соҕус этэ. 1958 сыллаахха улахан кыыс Валя төрөөбүтэ. Онтон сыллата Галя, Саша, Володя, Акыым күн сирин көрбүттэрэ. Онтон икки сылынан Луиза, үс сылынан Фаина диэн кыргыттардаммыппыт.

Оҕолор улааппыттарын кэннэ 1968 сыл олунньу 1 күнүттэн сельсовекка хамнас аҥаарыгар уборщицанан үлэҕэ киирбитим. Кулууп тутуллан баран таһыттан муохтамматах буолан кыһын тымныы этэ. Муостаҕа уу тоҥон хаалара. Ол иһин биир сайын соҕотоҕун таһын муохтаабытым. Улаатан эрэр уолаттарбынан сэлиэнньэ таһынааҕы ойууртан биирдии бэйэлэригэр биирдии куулу туттаран муох тастаран сайыны быһа муохтаабытым.

1979 сыл алтынньы 1 күнүгэр рабкоопка биэкэр үлэтигэр көспүтүм. 2 айахтаах халааҥка оһоҕу отто-отто күн аайы 2-тэ, 3-тэ буһарарбыт. Кып-кыра дьиэ оргуйан хаалара. Сайын буоллаҕына туох баар дьөлөҕөһү, түннүгү аһан кэбиһэрбит. Киһи сыыстарыах курдуга. Дьиэбэр тахсан тоҥон оһох ааныгар олорор буоларым.  Рабкооптарым бэлиэ күннэргэ бэлэх ыытааччылар, онон махталым улахан. Биэкэрдии сылдьан өрө тутуллубутум, аатым ааттанар буолбута. Ол курдук “Үлэ бэтэрээнэ» уонна коммунистическай үлэ ударнига ааттаммытым. Пенсияҕа тахсан баран өссө 5 сыл биэкэрдээбитим уонна 1984 сыл балаҕан ыйын 4 күнүттэн уурайан, бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун.

      Кыргыттар оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан сайын аайы дайаарка солбуйан фермаҕа тахсаллара, уолаттар окко үлэлииллэрэ. Оскуоланы бүтэрэн баран бука бары 2-лии сыл фермаҕа үлэлээн баран үөрэххэ бараллара.

Аҕабыт маҥнай пиэрмэ, онтон хонуу биригэдьиирэ этэ. Үйэтин тухары 40-тан тахса сыл биригэдьиирдээн өрөбүл да, уоппуска да диэни үчүгэйдик билбэккэ үлэлээбитэ. Сарсыарда 8-тан барар, киэһэ хаска кэлэрин өйдөөбөппүн, мунньахтара элбэҕэ. Пенсия сааһын аһаран баран үлэтиттэн тохтообута. Доруобуйатын аһара көрүнэрэ, харыстанара, “хамсыы-имсии сылдьыллыахтаах»,- диирэ. Сөп буола-буола куоракка баран көрдөрөрө, отой баҕарбат киһини миигин эмиэ соһоро. Аны барбакка хаалыа диэммин долгуйан сөбүлэһэн барсарым. Баһылайым барахсан туох да наһаа көнө, кыыһырар диэни олох билбэт киһи этэ. Биирдэ эмэ саҥарсыбыппытын олох өйдөөбөппүн. Дьиҥнээх хоммуньуус этэ. Үлэлээбитин устатыгар бэйэтигэр тугу да туһамматах киһи этэ, дьоһуннаах оттуур сирэ суох. Түгэх өтөҕө, Мурукуой 1-2-лии эрэ оту биэрэллэр.

Билиҥҥи олох сүрэхтээх киһиэхэ үчүгэй буолуох эбит. Төһө баҕарар оттоо-мастаа, барыта бэйэҕэр, төһө баҕарар сүөһүнү иит. Урут буоллаҕына оттообут оккун үстэн биирин ыларыҥ дуу, суоҕа дуу? Билигин эдэр баҕайы ыаллар таах олороллор, үлэ суох үһү. Онно-манна харчы өлөрө барыах кэриэтин, сүөһү-ас тутан бэйэлэрин, саатар, хаачыныахтарын сөп этэ. Ол буоллаҕа дии, үлэ диэн. Тыаҕа олорор буоллуҥ да, сүөһү тутуохтааххын дии саныыбын.

Дьэ, оҕолорум котокулар, сиэннэрим-чыычаахтарым, хос сиэннэрим – көмүстэрим, бука бары дьоллоох буолуҥ, үлэни эрэ өрө тутуҥ, үөрэххитин кытаатыҥ, араас идэлээх үлэһит буолуҥ. Бэйэ бэйэҕитигэр көмөлөсүһэн, сүбэлэһэн, харыстаһан олорооруҥ. Эһэлээх эбэҕит олохторун салҕааҥ, оҕо төрөтөн бара туруҥ, бара туруҥ диибин.

 

 

Автор: Ф.М.Фёдорова