Ийэлээх аҕам үтүө ааттарын үйэтитэн…

Биһиги эһэлэрбит, хос эһэлэрбит, төрөппүттэрбит Аҕа дойду көмүскэлигэр олохторун толук ууран Кыайыыны уһансыбыттарын, харах уулаах уйадыйа кэпсииллэрин бэйэлэриттэн истибит тыыннаах туоһулар биһиги көлүөнэ буолабыт. Саха сирин нэһилиэнньэтэ ыраах тыылга да олордор, күннэри-түүннэри сынньанары билбэккэ, Улуу Кыайыы иһин кыаҕа тиийэринэн көмөлөспүтүн баар докумуоннар, чахчылар кэрэһэлииллэр. Онтон эһиил Кыайыы 80 сылын бэлиэтээри олоробут. Быйылгы, ааһан эрэр, сыл Арассыыйаҕа Дьиэ кэргэн, Саха сиригэгэр Оҕо сылынан биллэриллибитинэн үгүс киһи төрөппүттэрин ахтан-санаан аастаҕа, олорон ааспыт олохторун туһунан кэпсээн, сурукка тиһэн, кинилэр ааттарын үйэтиттэхтэрэ.

Мин дьонум барахсаттар, ийэм Егорова Мария Ивановна,а5ам Еремеев Семен Васильевич Ньурба оройуонуттан төрүттээх, эмиэ сэрии сылларын оҕолоро.

Ийэм Маайа 1930 сыллаахха Бокуруоп күн Хаҥалас нэһилиэгин Сууттаах алааһыгар күн сирин көрбүт. Олох кыратыгар төрөппүт аҕата (баай Бэрииһэптэр уоллара диэн кэпсээччи) өлөн, ийэтин Дьэбдьиэйи кытта дьадаҥы эһээтин аахха дьукаахтаһан олорбуттар. Улахан эдьиийэ Николаева Евдокия Романовна (биһиги Оттоо диэн ааттыыр этибит) ийэбин тэҥҥэ көрсөн улаатыннарбыт. Ийэм кыратыттан үлэҕэ сыстаҕас эбит. Оскуолаҕа киирэн, үөрэнэн иһэн, үөрэҕин тохтоппут. Күлэн кэпсиир буолара «табаах тардан, мөҕүллэн уурайбытым» диэн. Ол да буоллар ааҕар, суруйар, суоттуур этэ. Аҕа дойду сэриитэ саҕаланан таайдара сэриигэ бараннар сураҕа суох сүппүттэр, ийэтэ өлөн, улахан эдьиийин Огдооччуйаны кытта тыылга ыарахан үлэттэн толлубакка, ол саҕанааҕы оҕолор курдук, улахан дьону кытта тэбис тэҥҥэ үлэлэспиттэр.

Бу уһун сэрии сылларын устата, ийэм барахсан сэрии ыар тыынын — аччыктааһыны, тоҥууну, үлэ бары ыарахаттарын, дьон хаҕыс да, амарах да сыһыанын этинэн- хаанынан билбитэ…

Ийэбин Маайаны тулаайах хаалбытын кэннэ ийэтин балта Огдооччуйа илдьэ сылдьан, оҕолорун тэҥҥэ көрсөн улаатыннаран, сиэннэри көтөҕөн, 80 сааһыгар күн сириттэн барбыта. Мин өйдөбүлбэр, кырдьаҕас эдьиийбит олох аҕыйах саҥалаах, чэнчис туттуулаах саха эмээхсинэ, олох сытан көрбөккө үлэлии-хамсыы сылдьара баар. Эр киһи курдук мас хайытан, эт эттии олороро харахпар билигин да көстөр. Үйэтигэр кэргэн тахсыбатах, оҕоломмотох саха дьахтара биһигини маанылаһан улаатыннарсыбыта. Ийэбин ахтан- санаан ыллахпына, аттыгар кырдьаҕас эдьиийим Оттоо куруук тэҥҥэ баар.
Ийэм саха дьахтарын сиэринэн, иис арааһын иистэнэрэ. Маҕаһыынтан куруук кинигэ ылан биэрэрэ, ол иһин кинигэни доҕор оҥостон, ааҕарбын сөбүлүүбүн. Дьиэтээҕи библиотекабар саха, нуучча классиктарын айымньыларын мунньабын. Аан бастаан, балтым биһиэхэ ааҕан иһитиннэрбит кинигэтэ «Биэс ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин» диэн этэ. Наһаа өйдүүбүн, абааһы кыыһыттан куттаммыппын. Хаһыат бөҕөтүн, «Хотугу сулус» сурунаалы суруттарар этибит. Ийэм оройуон хаһыатын, үөрэҕэ суох аҕабар, доргуччу сонуннарын ааҕан биэрэрэ. Ийэм сахалыы остуол оонньуутун хабылыгы, хаамысканы уонна дуобаты оонньуурга үөрэппитэ. Киэһээҥҥи аһылык иннинэ эбэһээт дуобаттаан, хаамыскалаан ыларбыт, ийэбиттэн куруук хотторор этим. Дьоммут барахсаттар сэрии ыар сылларыгар тулаайах хаалан, төрөппүт тапталын билбэккэ улаатан, биһигини олус да маанылаан-таптаан ииппиттэрэ. Улаханнык саҥарыллан мөҕүллүбүппүн өйдөөбөппүн.

Үөдэй алын сүһүөх осуолатын бүтэрэн, оҕолор салгыы Хаҥалас 8 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ кэлэллэрэ. Ийэм сурдьа Уоһук, Мэппиин оҕолоро үөрэх саҕаланнаҕына интэринээт аһыллыар диэри биһиэхэ кэлэн олорор этилэр. Билигин бары улаатан баран, син билсэбит, уруурҕаһабыт. Ыаллыы олорор Анна Иннокентьевна ийэтэ Дэлиэнэ киирэрин наһаа кэтэһэр этим, сэһэнэ-тэптэлэ элбэх буолааччы. Оһох иннигэр олорон кисетыттан мохуорка табаах хостоон, хаһыат лииһигэр эрийэн баран табаах тардар, онтун сыта олох ураты буолар этэ. Налыччы, наһаа да сымнаҕас кырдьаҕас этэ…

Саха дьоно былыр-былыргыттан хос ааттарынан ордук билсэллэрэ, онон толору ааттара буолбакка, мин өйдөбүлбэр эмиэ оннук хаалбыттар. Сайылыкка бииргэ олорбут дьүөгэлэрэ ийэбэр куруук сылдьар этилэр. Син тэйиччи баар Ордьоҕон пиэрмэтиттэн маҕаһыыҥҥа киирэ сылдьар Киппиллэх Маайа, Дыргы Маарыйа таарыйан чэйдээн, күө-дьаа кэпсэтэн ааһааччылар. Дьүөгэлэрин оҕолоро кэлин да ийэбэр сылдьар, билсэ турар этилэр. Тиһэх суолга атаарарга «эдьиийбит»диэн истиҥник ахтан ааспыттара.

Аҕам Чаппанда сэлиэнньэтин Саалтаанытыгар 1931 сыллаахха Сэмээнэп күнүгэр төрөөбүт буолан, Сэмэн диэн сүрэхтэннэҕэ. Соҕотох ийэҕэ иитиллибит. Оҕо сааһын туһунан мээнэ кэпсээбэт буолара. Ол кэм оҕолорун курдук, үлэттэн туора турбакка, улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьыбыт.

Ийэбин кытта суорумньунан холбоһон, икки өртүттэн иккилии оҕолоох дьон, икки кыыс оҕону төрөтөн 1-Хаҥаласка 1971 сыллаахха көһөн кэлэн, дьиэ-уот туттан, күн сириттэн барыахтарыгар диэри, бу дойдуну, дьонун-сэргэтин сөбүлээн олорбуттара. Аҕам тутуу биригээдэтигэр өр сылларга үтүө суобастаахтык болуотунньугунан үлэлээбитэ. Аҕам атах таҥаһын улларарын өйдүүбүн, дайааркалар саах күрдьэр лаппаахыларын оҥотторо кэлэллэр этэ. Ийэлээх аҕам наһаа чэнчис, ыраас дьон этилэр.

Аҕабар атыыһыт Араман, Аҕыс-тоҕус Мэхээлэ, Боркуоппай, Олуһар Ньукулай кэлэннэр, оҕонньоттор тэлгэһэ сонунуттан политикаҕа тиийэ кэпсэтэн- ипсэтэн бөҕө буолар этилэр.

Аҕам 1981 сыллаахха ийэбинээн Дмитрий Гаврильевич Иванов – Сыннык салайааччылаах оҕуруот биригээдэтигэр үлэлэлии киирбиттэрэ. Хортуоппуйга үрдүк үүнүүнү ылан, хаста да социалистическай күрэхтэһии кыайыылаахтара буолбуттара, оройуон, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар хайҕанан тахсыбыттара. Саха киһитин сиэринэн сэмэй буолан, үлэлэригэр ситиһиилэрин улаханнык кэпсэммэт этилэр, тиэрдиллибит былаан туолуохтааҕын, бэриллибит үлэ толоруллуохтааҕын бигэтик билэллэрэ, киэһээ хойукка диэри үтүө суобастаахтык үлэлииллэрэ. Дьонум туһунан хаһыакка ыстатыйалар оройуоннааҕы “Коммунизм суола», улахан «Кыым» хаһыаттарга Баһылай Дьөгүөрэбис Махсыыбап таһаарбытын ийэм кичэллээхтик ууруна сылдьыбытын, кэлин сүтэрэн кэбиспит буруйдаахпыт.

Ол да буоллар эбээлээх эһээтин туһунан мин улахан уолум, эһээтин аатынан ааттаммыт Семен дакылаат суруйан оскуолаҕа кыттыбыта, кыра уолум Олег эбээтин туһунан эссе, «Кэскил» хаһыат Кыайыы 75 сылын көрсө ыыппыт күрэҕэр, анал бириискэ тиксибитэ, ол туһунан хаһыакка таһаарбыттара. Дьоммут үтүө ааттарын симэлиппэккэ, умнубакка оҕолорбут, сиэннэрбит билэллэрэ наадалаах.

«Кыыс оҕо — омук анала» диэн сөпкө да этэллэр, дьонум барахсаттар сылаас сыһыаҥҥа иитэн улаатыннарбыт кыыстара,Үөһээ Бүлүүгэ кийиит буолан сүктэн тиийбитим. Кэрэ айылҕалаах Кэнтик нэһилиэгин биир сис ыалыгар Токко аҕатын ууһун тэнитэн, сэттэ оҕолоохпун, уонтан тахса сиэннээхпин-диэн кыыстара Антонина Семеновна Адамова кэпсээнин түмүктүүр. Антонина Семеновна Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин иһинэн, Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин «Алаас Хотуна» түмсүүнү салайан үлэлэһэр. Бу түмсүү тэриллибитэ быйыл 15 сыла. «Алаас Хотуна» түмсүү бэйэлэрин нэһилиэктэрин иһигэр эрэ буолбакка, улуустарын, өрөспүүбүлүкэлэрин ааһан, Бүтүн Арассыыйа таһымыгар ыытыллар араас аһымал аахсыйаларга көхтөөхтүк кытталлара кэрэхсэнэр. Түгэнинэн туһанан Антонина Семеновна салайааччылаах биир санаалаахтарбын түмсүүгүт үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээн, этэҥҥэ буолууну, иллээх сыһыаны, дьоллоох олоҕу баҕарабын.

 

 

Авторы: В.Сартаева-Васильева
А.Павлова 8 а кылаас үөрэнээччитэ