Егорова Евдокия Егоровна

Место рождения – с. Ударник (Үөгэн) Баягантайского наслега Томпонского района

 Место учебы – с. Ударник и с. Крест-Хальджай Томпонского района (4-8 классы), с. Ытык-Кюель Таттинского района (9-10 классы), Культпросвет училище (г. Якутск)

 Во время Великой Отечественной войны работала в колхозе  с. Ударник

Аӄа дойду Улуу сэриитин сылларын мин олохпор саамай ыарахан кэминэн ааӄабын. Биһиги нэһилиэкпиттиттэн Ийэ дойдуларын көмүскүү сэриигэ элбэх киһи ыӊырыллыбыта. Мин аӄам Егоров Егор Григорьевич эмиэ 1942 сыллаахха бэс ыйыгар Кыһыл Армия кэккэтигэр ыӊырыллан барбыта. Оччолорго кини 48 саастаах буолан уоттаах сэриигэ кыттыбатах. Трудовой фроӊӊа Забайкальскай окрукка сулууспалаабыт. Кини сэрии уотугар киирэр аттары көрөр-истэр эбит. Ол курдук аӄам сэрии бүтүөр дылы үлэ фронугар сылдьыбыта.

Мин сэриигэ ыӊырыллыбыт дьону атаарбыттарын маннык өйдүүбүн. Оскуола иннигэр эр дьону стройдатан баран биир байыаннай таӊастаах киһи сэрии туһунан кэпсии турара. Дьахталлар ытаһа туралларын мин муодарӄаан көрөбүн. Биһиги оӄолор туох буола турарын өйдөөбөппүт, стройдаан турар дьон быыһынан сүүр да сүүр буолабыт. Онтон эр дьон оскуола кэннигэр баайыллан турар аттарга олоро түстүлэр да сиэллэрэ турдулар. Мин онно биирдэ өйдөнөн аӄабын кэнниттэн эккирэппиппин өйдүүбүн. Ону ийэм ситэн кэлэн харбаан ылбыта.

Дойдубар Үөгэӊӊэ эр дьон сэриигэ барбыттарын кэннэ кырдьаӄастар, дьахталлар уонна оӄолор эрэ хаалбыттара. Ол да буоллар сэрии дьылларыгар холкуос үлэтин тохтоппотоӄо. Холкуос үлэтин тыылга хаалбыт кырдьаӄастар, дьахталлар уонна мин курдук улаатан эрэр оӄолор толорбуттара.

 

Мин ийэм Егорова Анна Семеновна түөрт кыра саастаах оӄолорун кытта соӄотох хаалбыта. Сэрии бастакы сылыгар холкуоска доярканан үлэлээбитэ. Мааппа Халдьаайыта диэн сиргэ баар фермаӄа атын дьахталлары кытта кыстаабыта. Ыарахан үлэӄэ сылдьыбыта. Тус бэйэтэ 12 ынаӄы, 12 ньирэйи көрөрө. Сарсыарда эрдэ үс-түөрт чааска туран хотоӊӊо тахсара. Ол быыһыгар кыра оӄолорун көрөрө, миигин оскуолаӄа ыытара. Күн аайы сүөһүлэрин үс километрдаах сиртэн от тиэйэн аӄалан аһатара, ойбонтон оргуһаӄынан уу баһан ньирэйдэрин уулатара. Онтон оһох оттон оӄолорун аһатара. Үчүгэй ас суоӄа, үксүн үөрэ отун ууга буһаран сиэтэрэ. Ас суох буолан наар аччыктыыбыт, аны ону тэӊэ таӊас куһаӄана бэрдиттэн куруук тоӊон тахсарбыт. Сороӄор абаӄаларбыт Емельян уонна Бүөтүр бултаатахтарына биһиэхэ куобах эбэтэр куобах иһин, куйуурдаатахтарына балык бэрсэллэр этэ. Ити курдук ити кыһыны сордоон-муӊнаан кыстаабыппыт, тыыннаах хаалбыппыт.

1942-1943 сыллар – кураан сут дьыллар буоллулар. Аһыӊа үөн ыста. Дьэ, хоргуйуу буолла. Сэрии иккис сылыгар «Кыһыл бааһына» диэн сиргэ көһөн тиийдиппит. Онно кып-кыра, муус түннүктээх балаӄаӊӊа сэттэ ыал буолан олорбуппут. Балаӄаммыт истиэнэтэ барыта кырыа, былыргылыы сирэй оһохтоох. Онно барыбытыгар биир чааскылаах этибит. Бастаан ийэбит чэй иһэр, онтон биһиги. Биир куобах суорӄаннаах этибит. Оннук нэһиилэ хоргуйан өлөөрү олордохпутуна Ытык-Күөлтэн Таллаев диэн киһи кэлбитэ. «Түөрт оӄону хоргутан өлөрөөрү гыммыккын, онон оӄолоргун детдомӊа илдьэбит» диэн ийэбэр эппит. Онуоха ийэм «Олох оӄолорбун ыыппаппын» диэбит. Ол киһи, хата, аһынан «Сэрии оӄолоро» диэн хара бурдук килиэп, биир биэдэрэ үүт анаабыт. Ол астары сэттэ ыал буолан үллэстэн аһыыр этибит. Сэрэйдэххэ даӄаны, кып-кыра ас тиксэрэ буолуо. Ол да буоллар, ол ас көмөтүнэн тыыннаах хаалбыппыт.

Нөӊүө сылыгар Армияӄа барбыт аӄалаах, оскуолаӄа үөрэнэр оӄолорго государство ыйга 8 киилэ бурдук, 12 киилэ үүт биэрэр буолбута. Ийэм балтыбын Кыра Дуняны алта аӊаар сааһыгар учууталлары кытта кэпсэтэн эрдэ оскуолаӄа биэрбитэ. Онон биһиги ыал икки оӄоӄо бэриллэр нуорманы ылар буолбуппут. Биһигини кытта ыаллыы олорор дьахталлар ийэбиттэн чэй иһэр чааскынан бурдук бэриһиннэрэн оттоох үөрэӄэ бутугас оӊорон иһээхтииллэрэ. Онтон биһиэхэ оскуолаӄа үөрэнэр оӄолорго биирдии быһыы килиэп уонна буспут уу биэрэллэрэ. Ол килиэп минньигэһин билигин даӄаны өйдүүбүн.

 

Мин кыра балтым Варвара кыра саастаах буолан оскуолаӄа үөрэммэт этэ, ийэтин кытта олороро. Бу ыарахан кэмӊэ оӄолор төһө да кыра буоллаллар улахан дьоӊӊо көмөлөрө улахан этэ. Балтым бурдук ыһыытыгар оӄус сиэтээччинэн, торбос көрөөччүнэн үлэлиир этэ. Кини түргэн-тарӄан, кытыгырас буолан ыалларынан сылдьан дьиэ үлэтигэр барытыгар көмөлөһөр, наар сүүрүүнэн сылдьан торбос хомуйар, сорук-боллур буолар этэ. Онтон кини арыый улааппытын кэннэ ыалга оӄо көрөөччүнэн барар буолбута. Ыалларга олорон оӄо эрэ көрбөт, туох баар атын ыархан үлэни толорор эбит. Холобур, муус киллэрэр, түннүк хаарын кыһыйар, ыраастыыр, муостаны минньиктиир, бурдук тардар, уу баһар эбит. Итинник ыарахан үлэӄэ хамначчыт курдук сылдьыбыт. Хаста эмит оӄо көрүөхтээх ыалыттан күрээбит. Уон сааһыгар биир учуутал көрөн оскуолаӄа ылбыт. Ол онно балтым наһаа үөрбүт, наар ону саныыр этэ.

Бу сут сылларга кыһыны тыыннаах туоруур олус ыарахан этэ. Сайын кэллэӄинэ – үөрүү буолар, тоӄо диэтэххэ дойдубут сир аһынан, балыгынан, булдунан-аһынан күндүлүүр. Мин кэлин сылларга атын улаатан эрэр оӄолору кытта холкуоска сайын от мунньуутугар, күһүн – бурдук быһыытыгар үлэлиир этим. Холкуос үлэтэ элбэх этэ. От үлэтигэр бары мин курдук 9-10 саастаах оӄолор үлэлиир этибит. Биһигини Тоторботов диэн кырдьаӄас оӄонньор салайан үлэлэтэрэ. Кини балыктаан аһатан сайын устата аччыктаабат этибит. Ол кырдьаӄаска билигин даӄаны махтана саныыбын.

Күһүн бурдук хомуллубутун кэнниттэн биһиги оӄолор түүн бааһынаӄа кутуйах хаһааһын көрдүү барар этибит. Саамай булугастара мин этим. Хаһаас булбут күммүтүгэр лэппиэски буһарынан сиир этибит. Биирдэ кутуйах хаһааһын булан, үөрэн-көтөн истэхпитинэ холкуос бригадира тутан ылла уонна кыра бурдукпутун сыыһын былдьаан ылла. Государство үбүн – сэриигэ барыахтаах бурдугу ылбыккыт диэн. Көр, оннук кытаанах бириэмэ эбит.

Ити курдук биһиги оӄо сааспытыгар куруук аччыктаан, тоӊон тахсыбыппыт. Сэрии бүппүтүн кэннэ олох тута тупсубатаӄа. Ас-үөл, таӊас-сап син биир мөлтөх этэ.

Биир умнуллубат түгэним — аӄам сэрииттэн төннөн кэлбитэ буолар. Аӄам 1946 сыллаахха балаӄан ыйыгар биирдэ кэлбитэ. Куртаӄынан улаханнык ыалдьан төннүбүт эбит. Аӄам булчут буолан кэлээтин кытта булт-ас бөӄө буола түстүбүт. Ол бултаабытын барытын нэһилиэк олохтоохторун кытта үллэстэр этэ. Кини кэлэн холкуос председателыттан көрдөһөн ийэбитин оскуолаӄа остуораһынан ылларбыта. Аӄам барахсан өр барбатаӄа, сайын куртах ыарыытыттан өлөн хаалбыта.

 

Аӄа дойду сэриитэ саха норуотугар ыар суолу хаалларбыта. Бу сут дьылларга сорох нэһилиэктэргэ элбэх киһи хоргуйан өлбүтүн туһунан элбэӄи истибитим да, аахпытым да. Онтон биһиги Үөгэн нэһилиэкпитигэр 1941 сыл туругунан 262 киһи олороруттан сэриигэ 45 эр киһи ыӊырыллыбыта. Ол дьонтон 19 эрэ киһи тыыннаах дойдуларыгар эргиллибиттэрэ. Тыылга хаалбыт дьонтон, мин өйдүүрбүнэн (баӄар сыыһарым буолуо), биир эрэ кырдьаӄас киһи хоргуйан өлбүтэ. Атыттар төһө да аччыктаан, тоӊон-хатан да буоллар, тыыннаах хаалбыттара. Ол онно, мин саныырбынан, хас эмит биричиинэ баара. Бастатан туран, дойдубут Үөгэн өлгөм үүнүүлээх, бултаах-астаах сир буолара. Иккиһинэн, бар дьоммут бэйэ-бэйэлэрин өйөһөн, көмөлөһөн олорбуттара. Тугу булбуттарын барытын үллэстэллэр эбит. Кырдьаӄас оӄонньоттор балыктаан, бултаан баран барыларыгар бэрсэллэр эбит. Үсүһүнэн, кыһын оскуола оӄотугар бэриллэр ас абыраабыта. Уонна биһиги тыыннаах хаалбыппыт ийэбит Анна Семеновна өӊөтө буолар. Кини хорсун, сытыы-хотуу, үлэһит буолан оӄолорун тыыннаах хааллардаӄа, улаатыннаран киһи-хара оӊордоӄо дии.

Мин культура үөрэӄин бүтэрэн баран кулуупка сэбиэдиссэйинэн, библиотекарынан үлэлээн пенсияӄа тахсыбытым. Балтым Кыра Дуня фармацевт үөрэхтээх, Кириэс-Халдьаайы аптекатыгар үтүө суобастаахтык өр сылларга үлэлээбитэ. Байаӄантай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооӄо. Билигин 89 саастаах, Кириэс-Халдьаайыга олорор. Быраатым Дьөгүөр үрдүк үөрэӄи бүтэрэн саха тылын учууталынан үлэлээбитэ. Нэһилиэк олоӄор барытыгар актыыбынайдык кыттар этэ. Саха республикатын бочуоттаах ветерана, эмиэ Байаӄантай нэһилиэгин бочуоттаах олохтооӄо этэ. Элбэх оӄо, сиэн тапталлаах аӄата, эһээтэ этэ. Онтон кыра балтым Варвара ыарыһах буолан үөрэммэтэӄэ да, поварынан, ньээнькэнэн, санитарканан үлэлээн пенсияӄа тахсыбыта. Ийэ, эбээ, хос эбээ буолар үөрүүтүн билбитэ.

 

 

Автор: Прабабушка ученика 7 «б» класса А.Мальцева и  ученицы 3 «а» класса Э.Мальцевой