Ефремова Мария Гаврильевна и Кузьмин Петр Афанасьевич

 

Тыыл улэ бэтэрээннэрэ.

 

Биһиги ийэбит Ефремова Мария Гаврильевна (1927 — 1994), аҕабыт Кузьмин Петр Афанасьевич (1926 — 2000) икки тулаайахтар 1948с оччотооҕу кэмҥэ дуруусканан холбоһон ыал буолан 10 (6 кыыс, 4 уол) оҕону күн сирин көрдөрөн, сиэннэрин бүөбэйдээн Болтоҥоҕо арҕаа «Харбала» түөлбэтин убаастанар төрүт олохтоох ытык ыаллара этилэр.
Арҕаа ыаллар бары наһаа иллээх – эйэлээх, бары элбэх оҕолоох үлэһит, бэйэ — бэйэлэригэр көмөлөһөр үтүөкэннээх ыаллар этилэр. Оҕо эрдэхпитинэ бары бырааһыньыктары бииргэ ылаллара, ыалтан — ыалга көһө сылдьан, ыарыа — тойук, үөрүү — көтүү бөҕө буолаллара.

А5абыт кыра о5о эрдэ5иттэн кыайыгас, туох да улэттэн толлубат, туруу улэьит. Ийэбит бэьис кылааьы бутэрэн баран Чурапчытаа5ы МТСка тырахтарыыстар курстарыгар үөрэммитэ. Кинини ааҕара суоттуура үчүгэй диэннэр 1943-1950сс трактористар биригээдэлэригэр учуотчутунан үлэҕэ ылбыттара.

Ийэлээх аҕабыт кыра оҕо эрдэхтэриттэн олох ыараханын, сэрии сут — кураан кэмин билбит буолан, туох да үлэттэн толлубат хотуулаах туруу үлэһит этилэр. Ол туоһута «За доблестный труд в годы ВОВ 1941-1945гг» диэн Сталин мэтээлинэн наҕараадаламытара туоһулуур.

Ийэбит үүт астыыр сэппэрээтэрнэй пуун сэбиэдиссэйинэн уһун кэмҥэ үрдүк таһаарылахтык үлэлээбитэ. Үлэлиир кэмигэр элбэх махтал суругунан, грамоталарынан, сыаналаах бэлэхтэринэн, үблүөйүнэй мэтээллэринэн наҕараадаламмыта, үлэлиир кэмигэр Чурапчытааҕы мясокомбинат Республикаҕа бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьара, Кыһыл Знамянан наҕараадаланара. Илии сэппэрээтэринэн ферма үүтүн астыыллара. Хас нэдиэлэ аайы сүөгэйин Чурапчыга киллэрэн отчуоттуура. Кыһынын үүттэрин тимир таастарга кутан тоҥороро. Ол үуттэрин дьиэ оһоҕор ириэрэн хоҥнорон мунньара, дьахтар киһиэхэ мээнэ киһи ылсыбат ырахан үлэтэ этэ.

Ийэлээх аҕабыт сарсыарда эрдэ туран оһохторун оттон, чааньыктарын оргута ууран, ботур-ботур кэпсэтэ хотонноругар тахсалларыттан күннэрэ саҕаланара. Киирэн ийэбит күөрчэх ытыйан биһилэҕэ тыс-тыс тыаһа, аҕабыт оһоҕун күлүүкэнэн булкуйан эбэн биэрдэҕинэ, оһох күөдьүйэн тас-тас тыаһа наһаа да күндү, оҕо саас өйдөбүлэ билинҥэ дылы долгутар.

Аҕабыт кыһын тыаҕа мас мастыыра, куобахха туһахтыыра. Киэһэ хараҥарыыта таһырдьа диьэбит ааныгар аҕабыт атаҕын тэбэнэр тыаһын иһиттибит да киэһээнҥи аһылыкпытын тардан бэлэмниирбит. Сотору аҕабыт кырыа бөҕө буолан киирэн кэлэрэ. Бары улахан остуолбутугар олорон аһыырбыт.

Урут электро уоту одстанция хобуура, киэһэтин эрдэ араараллара. Ийэбит киэһэ кыраһыын лаампатын сырдыгар иистэнэрэ.

Оҕо аймахха күүтүүлэх саҥа дьыл бырааһынньыгар аҕабыт тыаттан улахан титирик быһан киллэрэрэ. Ону лабаатын баатанан хаардаан, араас елка ооньуурунан, бэйэбит оҥорбут кумааҕы оҥоһуктарбытынан симээн кэрэ бэйэлээх саҥа дьыллааҕы харыйа буолара. Саҥа дьылга арҕаа оҕолор маскарааттарын илдьэ биһиэхэ мусталлара. Улахан уолаттартан ким эмэ мооруос оҕонньор буолара, атыттар маскараат кэтэн саҥа дьыллааҕы хоровод, ооньуу буолара. Ийэбит анаан элбэх хобуорас астыыра, кэмпиэт бэчиэньэ ылара. Кэлин бэйэлэрэ ыал буолан олорон наһаа истинник, үчүгэйдик ахталлара, саныыллара. Ийэбит барыбытыгар наһаа да үчүгэй маскарадтары оҥороро. Оскуолаҕа наар миэстэлэһэр этибит.

Ийэлээх аҕабыт оскуолаҕа ыытыллар тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кытталлара. Биир сыл чуорааннаах үс аты кареталаан ыалларынан подарок түҥэппиттэрэ. Онно аҕабыт куучар, Чоохоп Баһылай Дед мооруос, Анна Семеновна Кардашевская хаарчаана буолбуттара. Оскуолаҕа төрөппүт мунньаҕар дьоммут уочаратынан хардары таары сылдьаллара. Ол саҕана нэһилиэккэ зоналарынан үлэ күүскэ барара. Онно зоналарын саахымакка элбэхтэ көмүскэбиттэрэ, аҕабытын күүстээх оонньооччу дииллэрэ, зона кэнсиэригэр ийэбит балалайкаҕа ооньуура, аҕабыт хоһоону бэрткэ ааҕара, наар дипломан буолара, өссө аҕабыт пьесаҕа (драмаҕа) олус үчүгэйдик оруолун арыйан ооньуура диэн кэпсииллэрэ.
Болтоҥоҕо начальнай оскуола буолан эдьиийдэрбит убайдарбыт Мугудайга, Сылаҥҥа, Хатылыга, Школа интернакка үөрэнэллэрэ. Өрөбүлгэ кинилэр кэлэллэрин наһаа күүтэр этибит.

Урут наар дьукаахтардаах буоларбыт. Ньукулааскылар биһиэхэ олордохторуна Дунялара Настинькатын оҕоломмута, Ылдьыыс Мэхэлэлээх олордохторуна уоллара Илья Михайлович армиятан кэлбитэ — моряк формалаах этэ. Элбэх эдэр исписиэлиистэр олорбуттара. Дэриэбинэҕэ саҥа детсады тута куораттан ньууччалар тахсыбыттара. Ол биригээдэлэр эмиэ биһиэхэ олорбуттара. Үлэлээн бүтэн баралларыгар дьоммутугар улаханнык махтанан куораттан диван аҕалан бэлэхтээбиттэрэ. Оччолорго управляющайынан аҕабытынан аймахпыт Георгий Михайлович Степанов үлэлиирэ. Кэлин Смирниковтар, Кузьминнар, элбэх эдэр үлэһиттэр олорбуттара.

Сайынын «Силистээххэ» сайылыкпытыгар көһөрбүт. Оҕолор тиийээт тыа кэтэҕэр кыра сөтүөлүүр көлүччэбитигэр сүүрэрбит, кэҕэ этэрэ, чыычаахтар чыбыгыраһаллара, күөрэгэй дьырылыыр ырыата, хонуу араас өҥнөөх кэрэ сибэкилэринэн толору буолара. Киэһэтин алаадьы саламаат астаан, түптэ буруотун унаарытан, сайылык ыаллара бары хонууга олорон аһыырбыт. Хаһан да суураллыбат кэрэ өйдөбүл. Биһиги туһунан дьиэҕэ бэйэбит олорорбут. Аттыбытыгар улахан балаҕаҥҥа хас да ыал, ол аттыгар ийэбит үүт тутар астыыр ампаара, сыһыары аһаҕас сарайдаах. Онно бостууктар аттарын баайаллара. Кэккэлэһэ бэрт үчүгэй тутуулаах ампаарга биһиги чугас ыалларбыт Настаа уолунаан Сенялыын, Настаа бииргэ төрөөбүт балта Дьэбдьиэй уонна кинилэр ийэлэрэ Ылдьаана олорорллоро. Оннтон улахан балаҕан сыһыарыылаах ньуучча дьиэтигэр элбэх ыал дьукаахтаһан олороллоро. Бу барыта биир олбуорга бара. Олбуор муннугар ас уурар умуһахтаах кыра ампаар бара. Настаа ийэтэ Ылдьаана үүт астаһара. Хас нэдиэлэ аайы ийэбит билисипиэтинэн Чурапчыга отчуотка барара. Киэһэ кэлэригэр сиэткэтигэр толору кэһии аҕалара. Күһүҥҥү хараҥаҕа билисипиэтин анньан кэлэрэ. Биһиги оҕолор сэппэрээтэр эрийэрбит. Сайылыкка оҕолор сир аһын хото хомуйарбыт, бары анал үлэлээх буоларбыт. Улахаттарбыт ким фермаҕа, ким оттуу бараллара. Ийэбит үлэтин таһынан отчуттарга өйүөлэригэр килиэп буһарара. Ынахтаах буоламмыт күөрчэх, сүөгэй, арыы куруук баар буолара. Ийэбит сүөгэй уутунан үөрэ оттоох бутугас оҥороро. Куйааска иһэргэ наһаа да үчүгэй буолара. Сайылык оҕолоро бары биир ыал оҕолорун курдук наһаа эйэлээх этибит. Бары бииргэ сир астыырбыт, киэһээтин сайылык дьоно кыралыын — улаханныын бырыычыкалаһа оонньуурбут. «Силистээххэ» Сеня Баһалайап Лизатынаан — Елизавета Петровнаны холбоһон ыал буолан аҕалбыта. Лиза намчы наһаа кырасыабай адьас оҕо курдук этэ. Сайылык оҕолорун кытта бииргэ ооньоһоро. Оҕолор бары наһаа сөбүлүүрбүт. Оччотооҕу дьахталлар барахсатар оҕолонон баран аҕыйах күн олорон баран үлэлэригэр тахсаллара, уоппуска диэн суоҕа.

Ийэбит сахалыы мындыр өйдөөх, сүрдээх ыпсарыылаах, түргэн, ыраас туттунуулаах, сатаабата диэн суох, наһаа аһыныгас үтүө майгылааҕа, үбү — харчыны үчүгэйдик аттаран сөптөөхтүк туттара, наһаа асчыта. Биһиги куруук элбэх ыалдьыттаах хоноһолоох буоларбыт, сайынын Чурапчыттан аймахтарбыт Степановтар уолаттара биһиэхэ кэлэн сайылыыллара.

Аҕабыт салайар оҕолор оттуур биригээлэлэригэр үлэлииллэрэ. Биһиги аҕабыт ханнык да үлэни кыайа тутар, хоһуун үлэһит, сайынын от үлэтигэр солбуллубат, күүстээх кыдамаһытынан биллэрэ. Биирдэ да кыыһырбат сытыары сымнаҕас, элбэх саҥата суох, оҕону кытта оҕо, кырдьаҕаһы кытта кырдьаҕас үтүө майгылааҕа. Сайын от үлэтигэр оҕолору звеноларга аттарыы буоллаҕына – «эһиги аҕаҕытыгар түбэһээри былдьаһыы буоларбыт» — дииллэрэ. Оҕолор биһиги аҕабытын наһаа сөбүлүүллэрэ. Уһун кэмҥэ оҕолор оттуур көлө — илии биригээдэлэрин салайбыта. Кэлин Республикаҕа биллэр чемпион отчут Василий Петрович Седалищев — 2 (Кыра Бааһа) салайар звенотугар үрдүк таһаарылаахтык үлэлээбитэ. «Күүстээх кыдьамаһыт буолан мин звенобун улаханнык өрө көтөхпүтэ» — диэн астынан ахтара Василий Петрович (Кыра Бааһа). Аҕабыт 1972с Москваҕа тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар баран кэлбитэ. «Планета» матасыыкыл фондатынан соҕуруу Сочига, Грузияҕа, Москваҕа путевкаларынан, элбэх грамоталарынан, үбүлүөйнэй мэтээллэринэн, сыаналаах бэлэхтэринэн, убаһанан наҕарадаламмыта. Түөрт уолаттарбыт Афанасий, Ганя, Кеша, Гоша бары Василий Петрович звенотугар үлэлээбиттэрэ. Кэлин кыһынын фермаҕа сүөһүлэр ноһуомнарын оҕуһунан таһаарар улахан күүһү эрэйэр үлэҕэ үлэлээбитэ.

Ийэбит кэлин детсадка повардаабыта. Кини кымыһы олох үчүгэйдик оҥороро. Болтоҥобут ыһыаҕар элбэх ыалдьыт ийэбит кымыһын, көбүөрдээх лэппиэскэтин, саламаатын астына амсайбыттара. Куруук элбэх ыалдьыттаах хоноһолоох буоларбыт. Биһиги суол нөҥүө эн — мин дэһэр ыкса чугас ыалларбыт Уйбааннах Маайа — Саллаатар. Уйбаан балтылара Христина Михайловна, Анна Михайловна. Ыкса чугас ыалларбыт Настаалаах — Лизалаах (Елизавета Петровна) наһаа истинник чугастык санаһабыт.

Туохха да тэҥнэммэт күндү тапталлаах Ийэбит Аҕабыт элбэх урууну тэрийэн, Эбээ Эһээ буолар дьолун билэн олорбуттара. Дьоммут 10 оҕону төрөтөн 1969 сыллаха ийэбит Болтоҥоҕо бастакынан «Мать Героиня» буолбута. Кинилэр олохторун элбэх сиэннэрэ, хос сиэннэрэ, оҕолор салгыыбыт.

Күндү дьоммутун үйэтитэн үөрэммит оскуолабытыгар 2010 сылтан элбэх оҕолоох ыал оскуоланы бүтэрэр оҕотугар «Герой ийэ Ефремова Мария Гаврильевна — стипендиятын» сыл аайы оскуола выпускнигар «тиһэх чурааҥҥа» туттарабыт.

 

 

 

Автор: М.П.Макарова – Кузьмина.