Мин хос эбэм уонна хос эьэм туьунан ахтыыны, эьэм бииргэ тереебут эдьиийэ Евдокия Дмитриевна Соловьева суруйбутун киллэрэбин.

«Биһиги аҕабыт, Захаров Дмитрий Николаевич I, 1941-1945 с.с. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар үлэ фронун кыттыылааҕа, Чурапчы холкуоста-рын хоту көһөрүү кыттыылааҕа, 1919 сыллаахха алтынньы ый 6 кунугэр Чурапчы оройуонун Төлөй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэбит, Захарова Зоя Ионовна, эмиэ хоту көһөрүү кыттыылааҕа, 1921 с. ахсынньыга Чурапчы оройуонун Төлөй нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ийэлээх аҕабыт 1947 сыл сэтинньи 10 күнүгэр холбоһон ыал буолбуттар, уонна 39 сыл бииргэ олорбуттара.

Төрөппүттэрбит олохторугар саамай ыарахан уонна умнуллубат кэмнэрэ биллэн турар Чурапчы холкуостарын хоту көһөрүү, аҕабыт ыраах Булун оройуонугар үлэ фронугар ыҥырыллан  балык булдугар үлэлээһиннэрэ буолар.   БСК(б)П Уобаластааҕы кэмитиэтин бюротун 11.08.1942 с. уурааҕы-нан Чурапчы 41 холкуостара хоту оройуоннарга көһөрүллүбүттэрэ.  Ийэбит да аҕабыт да иккиэн биһиги кыра эрдэхпитинэ көһөрүү сылларын туһунан кэпсээбэт буолаллара. Кэлин билбиппит Чурапчылары көһөрүү боппуруоһа уопсайынан даҕаны улахан сабыылаах тема эбит этэ. Көһөрүү историятын ти-линнэрии 1987 сылтан күүскэ саҕаламмыта. Ити сыл Чурапчыга   көһөрүү историятын уерэтиигэ улахан комиссия тэриллэн үлэтин саҕалаабыта. Дьокуускайга олорор Чурапчы көһүүтүн кыттыылаахтара ол иһигэр таайбыт Георгий Ионович комиссия тэринэн улэлээбиттэрэ. Кини архыып докумуон-нарын көрдөөһүҥҥэ, үөрэтиигэ, көһөрүү кыттыылаахтарыттан ахтыылары хомуйууга күүскэ үлэлэспитэ.

Бэйэтэ  көһөрүү туһунан бастакы ахтыыта «Чурапчы алдьархайа» диэн, 1993 с. бэчээттэнэн тахсыбыт, көһөрүү тематы-гар анаммыт аан маҥнайгы кинигэҕэ киллэриллибитэ. Көһөрүү туһунан ула-хан ахтыыта “Төлөйтөн төруттээхпит» диэн 2002 с. Бичик издательствоҕа тахсыбыт кинигэҕэ уонна 2017 сыллаахха эмиэ Бичиккэ тахсыбыт «Төлөй» диэн 2 томнаах кинигэҕэ киллэриллибиттэрэ. 1991 сыллаахха  сыыһа тахсыбыт Партия Уобаластааҕы комитетын уурааҕа көтүллэн өссө ити сыл кулун тутар ыйга «Чурапчы оройуона 1941-45 с.с. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар көһөрүүттэн социальнай -экономическай сайдыытыгар ылбыт материальнай уонна моральнай хоромньуларын сорох өртүн чөлүгэр түһэрии туһунан» диэн Саха ССР Министрдэрин Советын уурааҕа тахсыбыта. Сыыһа тахсыбыт уураах көтүллүүтэ Чурапчыларга, көһөрүү бары кыттыылаахтарыгар кырдьык да улахан үөрүүлээх түгэн этэ. Аҕам барахсан бу уураах тахсарыгар тиийбэтэҕэ, 1986 сыллаахха өлбүтэ. Ийэм,  балтыта Өрүүнэ, быраата Дьөгүөр уонна көһүүттэн кэлэн иһэн Намҥа олохсуйбут чугас хаан-уруу аймахтарбыт бу уураах сыыһа дьаһал буолбута көтүллэн дьон сэргэ билиитигэр аан-маҥнай киэҥник,  аһаҕастык тахсыбытыттан чахчы да үөрбүттэрэ, астыммыттара.

1942 с. Кэбээйигэ  көһүүгэ баралларыгар аҕам кэргэнэ, оҕото суох эдэр киһи, Калинин аатынан колхоз чилиэнэ. Эдэр эрдэгиттэн хараҕынан мөлтөх буолан кини армияҕа ыҥырыллабатах эбит. Бэйэтэ сүрдээх үлэһит, сытыы-хотуу, булугас-талыгас, эйэҕэс-сайаҕас, кэпсэтинньэн буолан дьонугар-сэргэ-тигэр элбэхтэ көмөлөспүтүн  туһунан оччотооҕу дьон кэпсииллэрэ уонна ахтыыларыгар суруйан хаалларбыттара баар. Холобур  көһөрүүгэ баран иһэр дьону таҥастарын саптарын дезинфекциялыыр аатыран, төрдүттэн да аҕыйах таҥаһы -сабы, уокка сиэтэн кэбиһэн дьону эрэйгэ тэппиттэригэр аҕам Бэс-тээхтэн куоракка туораан, туруорсан туран төлөтөн, дьонугар таҥас- сап аҕалбытын  туһунан тустаах дьон умнубакка махтанан кэпсиир буолаллара. Кэбээйигэ  букатын тымныы буолбутун кэннэ, хаар түһэ турдаҕына айаннаан тиийэн  тиийиэхтээх сирдэриттэн Куокуйтан букатын ыраах биэрэккэ сүө-кэммиттэр.

Үөһээ мыраан үрдүгэр тахсан  иччитэх хотону ыраастаан ыалдьы-быт дьоннорун сытыартаан баран тиийиэхтээх, олохсуйуохтаах сирдэрин Куокуйу көрдөтө эдэр киһини аҕабын ыыталлар. Олох билбэт сиригэр, уһуннук хааман Куокуйга тиийэн көлө уларсан төннөн кэлэригэр 3 киһи өлөн тоһуйбутун туһунан дьон ахтыыларыгар суруйаллар. Кэбээйигэ үлэлии сылдьан 1943 с. аны үлэ фронугар ыҥырыллан Булун оройуонугар балык булдугар баран биригэдьииринэн үлэлээбит. Кинини кытта биир дойдулаахтара Е.С.Хоютанов, Ф.Д.Смирников, Д.Г.Захаров сылдьыбыттара, аҕабыт туһунан сүрдээх истиҥник ахтан кэпсииллэрэ. Булунна уһуннук сылдьан  үлэлээн, мөлтөх доруобуйата күүскэ айгыраан дойдутугар эргиллибитэ. Оҕолор кыра эрдэхпитинэ аҕабыт тыҥатынан ыалдьан Чурапчыга тубсанаторийга сытан уһуннук эмтэнэр буолара. Колхозка араас үлэлэргэ барытыгар үлэлээбитэ,  кэлин уһун сылларга ветеринарынан үлэлээн  пенсияга тахсыбыта.

Көһүүгэ ийэм дьоно 6 буолан барбыттар: Ийэм аҕата 52 саастаах, эбэлэрэ Алааппыйа 73 саастаах икки хараҕа суох эмээхсин, ийэм 8 ыйдаах уола Оп-пуонньалыын, балтыта Өрүүнэ 13, быраата Дьөгүөр 11 саастаах. Аппаайы диэн сиргэ олорбуттар. Тиийээт да аҕалара уонна ийэм балыкка сылдьыбыттар. Өрүүнэлээх Дьөгүөр Куокуйга ыалга дьиэлэнэн олорон оскуолаҕа үөрэммиттэр. Дьөгүөр  эдьиийинээн Өрүүнэлиин Куокуйга үөрэнэ сылдьан аччыктаан, хоргуйан өлүмээри тыаҕа тоҥуу хаары кэһэн тахсан кыра бэстэри охторон киллэрэн субатын астаан сииллэрин , хам аччык сылдьан интернат оҕолорун кыра астарыгар ымсыыралларын туһунан киһи хараастар гына кэпсиир буолара.

Ийэм кэпсииринэн аҕатын  бииргэ төрөөбүт убайын  Өлөксөөндүр кэргэнэ Хобороос (46 саастаах) көһүүгэ 5 оҕотунаан барбыт. Дьоммут Аппаайы диэн сиргэ бары бииргэ кыстаабыттар. Ити кыһын ийэм аҕата Дьуона ыраах балыктыы сылдьан хоргуйан аччыктаан олорор дьонугар өлүү балыгыттан  илдьэн биэрээри буурҕаҕа мунан тоҥон өлөр. Аны Хобороос барахсан тымныйан ыалдьан өлөр, кини 5 оҕото төгүрүк тулаайах хаалаллар. Өлөксөөндүрдээх Хобороос улахан уоллараа Арамаан, сэриигэ сылдьар. Иккис  уол Сэмэн 15 саастаах оскуолаҕа үөрэммэккэ быраатын, балтыларын иитиһээри үлэлээбит. Төгүрүк тулаайах хааланнар уонна сэриигэ сылдьар убайдаах буоланнар оҕолорго кыра да буоллар нуорма ас биэрэннэр тыыннаах хаалбыттар эбит. Аҕалара өлбүтүн кэннэ мин дьоммун эбэлэрэ, Алааппыйа эмээхсин хоргуйан өлүүттэн быһаабыт. Кини сиэттэрин бу сиртэн түргэнник тэскилээн дойдуларын  булларарга санаммыт.

Эмээхсин  соҕотох хаалбыт ынахтарын бэрт эрэйинэн туруулаһан туран сыл таһааран,  сайын Лунха үрэххэ балыктаан аһаан, ынахтарын үүтүн иһэн сайын устата сэниэ киллэриммиттэр. Бэстилиэнэй ынахтарын дойдуларыгар айанныылларыгар туттубуттар. Билигин санаатахха ийэбит бэйэтэ сүүрбэтин эрэ ааспыт эдэр киһи чахчы да күүстээх санаалаах буолан 1 саастаах оҕотун көтөхпүтүнэн,  хараҕа суох кырдьагас эбэлэрин, кыра саастаах балтылаах быраатын батыһыннаран, сүрдээх уһуннук уонна эрэйдээхтик айаннаан дойдуларын булларбыт эбит. Оттон Өлөксөөндүрдээх Хобороос  5 оҕолоро көһүүттэн төннөн иһэн Нам оройуонугар хаалан онно олохсуйан бары  ыал буолан оҕо- уруу төрөтөн  олорбуттара. Интернат, детдом диэн тэрилтэлэр баар буоланнар оҕолор барахсаттар бары тыыннаах хаалан, киһи хара буолан уонна кылаабынайа бары тутуспутунан сылдьалларыттан дьонум үөрэллэрэ. Билигин кинилэр оҕолоро сиэннэрэ Захаровтар аймах Нам оройуонугар 2-с Хомустаахха, Намҥа халыҥ аймах  буолан олороллор.

Ийэм балтыта, Ирина Ионовна, кэргэнинээн Николай Константино-вич Абрамовтыын, Мугудайга олохсуйбуттара. Биэс оҕолоро бары үөрэхтээх үлэһит дьон, ыал  буолан  дойдуларыгар олороллор. Ийэм быраата Георгий Ионович советскай партийнай үлэһит, Саха АССР норуотун хаһаайыс-тыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Бочуот знага орден кавалера. Кэргэнэ Анна Яков-левна 1940 с.т. Кировскай уобаластан төрүттээх, уһун сылларга медсестранан үлэлээбитэ, 2 оголоохтор, сиэннэрдээхтэр. Ийэлээх аҕабыт барахсаттар олорбут олохторо бэйэлэрин көлүөнэлэрин дьонуттан туох да уһулуччу уратыта суох. Дьону кытта тэҥҥэ сылдьан, үлэлээн-хамсаан,  ыал буолан, 6 оҕону төрөтөн, улаатыннаран, үөрэттэрэн, олох суолугар үктэннэрэн  орто дойдуга олох олорон аастахтара…»

Автор: А.Захарова, 3 кылаас