Дакаярова Мария Иннокентьевна 1928 г.р.

Биһиги эбээбит Дакаярова Мария Иннокентьевна 1928 сыллаахха, тохсунньу 6 күнүгэр Үөһээ Бүлүү улууһугар, Онхой нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Бииргэ төрөөбүт төрдүөлэр.7-8 сааһыттан колхозка оҕус сиэтиитигэр үлэлээбит. «1941 с. от ыйыгар сэриигэ дьону хомуйбуттара, оччотооҕу Онхой нэһилиэгиттэн, оттуу сылдьар дьон хотуурдарын хаалларан дьиэлэригэр таарыйбакка үргүлдьү сэриигэ ыҥырыллан бартара. Биир Егоров Яков диэн оҕонньор 3 уола, Василий, Прокопий, Никита диэн уолаттара үһүөн бииргэ бартара уонна эргиллибэтэхтэрэ. Ол кэннэ биир быраата эмиэ барта, эргиллибэтэҕэ. Уолаттара бары кэргэннээх этилэр да төрөөбүт оҕолоро бары өлөн хаалтара, Яков оҕонньор этэр буолара, оҥоһуу кытаанах эбит, аҕа ууһа эстэригэр итинник дьылҕалаахпыт диэхтиирэ. Сэриини кытта сут-кураан дьыллар буолтара. Дьон хоргуйан өлөллөрө. Ону мунньа-мунньа эргэ өтөх уу чаҕас быраҕаллара, оччотооҕу сокуонунан хоргуйан өллүлэр дэппэт этилэр, чэҥкирэн өллүлэр дэтэллэрэ. Колхоз председателя ыһыы сиэмэтиттэн кистээн дьоҥҥо биэрдэҕинэ, хаайыыга ыытар сокуон баара. Мин кыра эрдэхпинэ ыал кэрийээччилэр хоноллоро, оҕолоох буолаллара. Олор 2-3 дуу хоноллоро. Мин абаҕам урут хаһааммыт таҥаһын атыылаан Намҥа бурдукка эргитэн кэмчи да буоллар, син аһаан олорбуппут. Үс хонугу быһа саас куйуур балыгын аһаабыппытын өйдүүбүн. Сайыҥҥы өттүгэр уот кураан буолан уот умуруорарбыт.

Онно биирдэ уот арыытыгар хаайтаран Маарга киирэн быыһанан турардаахпыт. Убайбынаан Сэмэнчиктиин, Маарга ууга киирэн баран буруоҕа тумнаста сыыһан, тобуктаан сиринэн сыыллан буруоҕа тумнастан өлбөтөхпүт. Олорор бөһүөлэкпит уҥуоргу кэриитигэр уот бөҕө салаан киирбитигэр кырдьаҕастар утары уот ыыта-ыыта биирдии, иккилии ынахтарын үүтүн утары кутан алҕаан быыһанан турардаахпыт. Сэрии кэмигэр өстөөҕү кыайар иһин диэн дибиистээх кыаммыт оҕо, дьахтар, оҕонньор, эмээхсин бука бары ыһыы, хомуур үлэтигэр икки хараҥаттан , икки хараҥаҕа дылы үлэлиирбит. Онно аһылыкпыт диэн аһыйбыт суорат буолара. Күҥҥэ биирдии курууска уонна сир хонуктаах сиргэ хоно сылдьан үлэлиирбит, онно биир эмээхсин икки ынахтаах этэ. Ол үүтүнэн бурдук атаҕынан хааһылаан сиэтэллэрэ. Киэһээ сарсыарда эмиэ биирдии курууска хааһы. Эмээхсин ити үүтүн иһин кыһын колхозтан тар ылыахтааҕа, ону ылбытын, ылбатаҕын билбэппин. 15-16-17 саастаах уолаттар от охсоллоро, ону биһиги эдэр оҕолор мунньарбыт. Биригээдэҕэ 1 оҕонньор кэлэн Егоров Петр диэн баһаатай буолара уонна биир Степанова София Ефремовна диэн эдэр дьахтар биһигини салайан илдьэ сылдьаллара. Петр оҕонньор бугул оҥорор, София бугул аннын харбыыр этилэр. От мунньарбыт, биһиги субурҕалыыр этибит. Онтон кэннэки соҕус сэрииттэн төҥнүбүт Иванов Петр Никифорович от оҕустарара — атынан бурдук быстарара. Егорова Марина Саввична фермаҕа сэбиэдиссэйдии сылдьан. Оччоҕо ким кыанар, 2-3 киһи үлэтин үлэлииллэрэ.

Биһиги сэрии кэмигэр Онхойтон Далырга баран үөрэммиппит. 30 км. сиргэ субуотаҕа дьиэбитигэр барарбыт. Нөҥүө күнүгэр сарсыарда 9, оскуолаҕа хойутаабакка ыһыкпытын сүгэн кэлэрбит. Балтыбынаан Варваралыын уонна биир тулаайах кыыс интернакка олорон үөрэнэрэ. Ардыгар ол кыыс кэлэрэ. Сэрии кэмигэр ынырык кэм этэ. Дьон хоргуйан өлөрө, аччык-сут-кураан дьыллар буоланнар үүнээйи кыайан үүммэт этэ. Бурдук ыһыы сиэмэтэ уонна нолуок бурдук эрэ үүнэрэ. Бурдук быстарыытыгар тохтубут бурдугу ичигэстээбит дьону уоруйах суотунан көрөн хаайыыга ыыталлар этэ. Хата ону сорох биригэдиирдэр тохтубут бурдук ичигэстэммититтэн биирдии биэдэрэ кыллаах бурдугу дьиэҕэ ыларга көҥүллүүллэрэ. Уонна сорох дьон кутуйах хаһааһын буортан хостоон сиэн уонна саас бурдук сыппыт сириттэн тохтубут туорааҕы ичигэстээн сиэн (хааһылаан) тыыннаах ордубуттара. Сэрии бүппүтэ 9 маайга. Кыайыы буолла диэн аттаах молумуочунай Иона Кириллович Сергеев тахсан дакылаат оҥорто. Онно дьон үөрэн бөҕө, чугас үлэлиир дьону мунньан доклад оҥорбута. Онно этэ үөрүү диэн сатыырдыын сатаабаттыын бука бары дьуохар эрэ дьуохардаан бөҕө буолбуппут. Сорох өлбүттээхтэр ытаан бөҕөлөр, сорох баҕар кэлиэхтэрэ диэн кэтэһии бөҕө тыыннаах ыыппыт дьоммут эргиллиэхтэрэ диэн. Бу сэриигэ биир убайым уонна хас да таайдарым өлбүттэрэ.

Сэрии саҕана биир нэдиэлэ бурдугу ыһан бутэрэҕит диэн садаанньа кэлэр. Онно ыһыы саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы утуйбакка сылдьан үлэлиигин, оҕолуун улаханныын бары. Онно биир саас Фрунзе колхоз сиригэр Дүллүкү учаастага биһигиттэн 25-30 км. сир. Күн аайы ыһыы хаамыытыын туһунан оройуон киинигэр телефонунан сибидиэнньэ бэриллиэхтээх. Онно ыһыы саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы утуйбакка сылдьан сибидиэнньэ таһан турардаахпыт. Онно ырыган атынан сылдьабыт от кээһиллибит күрүөҕүн отун тобоҕун аппар хаптарабын Онно атым быатыттан тутан олорон утуйан хаалабын уонна ыҥыырга олорон иһэн күн тахсан уоттаннаҕына кэрии саҕатан аппыттан охтоору хаайан аппын тутан туран тииккэ өйөнөн утуйа түһэн ылар этим. Байыаннай кэм диэн оннук сүрдээх ирдэбиллээх эппиэттээх кэм этэ».

Биһиги эбээбит олоххо тардыһыы , коллективизм тыынын өрө тутуу, дьоҥҥо тэҥҥэ сыһыаннаһыы үтүө холобурун биһиэхэ – оҕолоругар иҥэрбитэ мэлдьэҕэ суох. Кини олох араас очурдарын санныгар сүгэн, 8 оҕотугар идэ бэрдэрэн, олох киэҥ суолугар сирдэтэлээн киллэрбитэ. Олоххо сүрдээх активнай позициялаах, лидер хаачыстыбалардаах, омугуттан тутулуга суох араас дьон эйгэтигэр толору убаастабылынан туһанар, өрүү сүбэһит, олоҕу үчүгэй эрэ өрүттэринэн сыаналыыр өйдөөх-санаалаах, бэйэтин кыанар, кытыгырас, оһуохайы- тойугу ис-иһиттэн таттаран сөбүлүүр, араас түмсүүлэргэ көҕүлээччиннэн 80-тан тахсыар диэри сылдьыспыт киһиннэн буолар. Далыр оскуолатын музейыгар, комсомол 80 сыллаах үбүлүөйүгэр аналлаах муннук тэриллиитигэр, Далыр оскуолатын 1944 выпускницатын быһыытынан “ахтыыгын суруйарыҥ буоллар” диэн көрдөспүппэр, отчет курдук суруйан хаалларбыт ахтыыта баар. Ахтыытыгар олоҕурдахха уонна бэйэтэ “Кыайыы күнүгэр аналлаах трибуна оҥотторбуппут”,- диэн кэпсээбитинэн, Оҥхойдооҕу бастакы комсомольскай ячейка 1945 сыллаахха тэриллибит. Онно 1945 сылтан -1950 сылга диэри кини секретаринан үлэлээбит. Ис союзнай үлэ.

Комсомольскай мунньахтары тэрийиигэ, мунньах 2-3 хонук инниттэн көрүллэр вопростары этэн туран, комсомолецтарга мунньах буоларын туһунан этэрбит уонна туруорар боппуруоһу бэлэмниир комсомолец дуу, актив дуу баар буолар. Комсомольскай мунньахтар үксүгэр ыччаты кытта холбуу нэһилиэк активтарынаан аһаҕас мунньах ыытыллааччы. Онно араас боппурустар көрүллээччилэр. Комсомолга ыларга рекомендация биэрэр дьон, эрдэттэн комсомолга киирэргэ бэлэмнииллэр. Устаабы үөрэтэр, анал сорудахтары толорор. Ситэ бэлэмэ суох буоллаҕына, өссө бэлэмнэнэргэ сорудах бэриллэр. Комсомольскай взностар ый ахсын хомуллан ый 25 күнүн ааспакка сберкассаҕа туттарыллан иһэрэ, взноһу уһатар комсомолец суох буолааччы. Ыраах үлэҕэ сылдьыбыттар муҥутаан 1 ый көтүтэллэрэ. Комсомолтан таһаарыы суох буолааччы, ол аата комсомольскай бэрээдэги кэһии тахсыбат этэ. Комсомольскай мунньахтарга бригадирдары, ферма сэбиэдиссэйдэрин информацияларын истэрбит, үлэҕэ баар итэҕэстэргэ тута көмө оҥорорбут, субуотунньук эбэтэр үлэһит тиийбэт буоллаҕына ыччаты дуу, комсомолеһы дуу сыһыаран биэрэрбит (онно бастайааннай да, бириэмэннэй да буолуон сөбө, түбэлтэтиттэн көрөн). Культурнай- массовай, спортивнайүлэ. Нэһилиэккэ ыытыллар агитационнай массовой үлэлэр , комсомолецтарга сүктэриллэллэрэ. Агитатордарынан үлэлиирбит. Учаастактарынан үллэстэн онно быыбар балаһыанньатын, оройуон нэһилиэк олоҕуттан, дойдуга буола турар тиһэх сонуннарга лекция ааҕарбыт. Ый ахсын сведение хомуллара. Ким былааннаах кэмигэр лекция аахпатах, агитатордыыр участагар сылдьыбатах быһаарыы биэрэрэ. Спортивнай оонньууларга ГТО нуорматын туттарарбыт. Хайыһарга, сүүрүүгэ, үрдүгү, устаны ойууга буолара. Ити нэһилиэк эрэ иһигэр буолара, оччолорго оройуон киинигэр ыҥырбат этилэр. олоҥхону өрүс уҥуор биһиги эрэ туруорар этибит, дьон да наһаа сэргээн көрөллөрө. Итини ыһыахха көрдөрөрбүт. Ыһыах тэрээһинин эмиэ биһиги ыытарбыт. 10-15 хонук инниттэн биэ тутан, эдэрдэри көмөлөһүннэрэн кырдьаҕастар салайан кымыс оҥороллоро.Ол таһыгар боростуой быппах оҥоһуллан, ыһыах саҕаланыаҕыттан бүтүөр дылы баҕах таһыгар туруоран, аналлаах дьуһуурунай дьаһалынан иһэ сылдьааччылар. Биэ кымыһын иһиини төгүрүччү олордон баран, чороон ыалтан хомуйан айах диэн иһиттэринэн кутан, түһүлгэни утары көрсөн күндүлүүрбүт. (ыалдьыттартуспа олордуллаллара- тас атын оройуон, нэһилиэк дьонноро). Кымыс арыылаах эбэтэр сүөгэйдээх буолар. ( колхозтаахтар уопсай мунньахтарынан дохуот суотугар уураах таһааттарарбыт). Арыы, бурдук эмиэ дохуот суотугар мунньах уурааҕынан буолара. Итини таһынан, ыраахтан сылдьар ыалдьыттарга арыылаах лэппиэскэ, үүттээх чаай тэрийэрбит. Чаайы комсомоллар дьиэлэриттэн аҕалаллара. Тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр. Ынах, сылгы иитиитигэр анал звенолар тэриллэллэрэ. Сааскы ыһыыга от, бурдук хомууругар звеноннан сылдьан үлэлииллэрэ. Эр дьоннор суохтара, саастарын сиппит уолаттар армияҕа бараллара, үстүү сыл сулууспалыы. Онно кыргыттар от оҕустараллара, мустараллара. 1945-50 сылларга от наһаа үүнэрэ. Бурдук, хортуоска да үүнэрэ. Үчүгэй үлэлээх ыаллар дохуоттарын 200кг тиийэ эт уонна 30-50-60 кг арыы ылаллара. Бурдугу да элбэҕи ылаллара. Дохуотка эт суордунан, сылгы этэ эмиэ туспа түҥэтиллэрэ, тириитигэр, иҥииригэр тиийэ дохуотка үллэстэрбит. Ол таһынан харчыннан дохуот баара. Хас сыл ахсын Ньурбалар курааннаан от кэлэн ылаллара. Колхоз страховой фондаҕа валовай үүнүү 25-30 % уурара. Сиилэс оччолорго эмиэ ууруллааччы. Сиилэстээһин бэс ыйын 25-тэн от ыйын бастакы күнүгэр диэри барааччы. От ыйын 1 күнүттэн окко маассабай киирии саҕаланар. Ат от охсорунан уонна хотуурунан оттууллара, сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка дылы үлэлиирбит. Бүтэй сабыыта, ходуһа ыраастааһына ыһыахха дылы бүтэриллэрэ, уулаах сири кырдьаҕастар көрө сылдьан хороллоро. 1945-1950 сс. комсомольскай да тэрилтэ оччотооҕу 100 хаһаайыстыбалаах Максим Горькай аатынан колхоз бастыҥ үлэлээхтэр ахсааннарыгар сылдьара. Оччотооҕу колхоз председателя Егоров Семен Федотович ирдэбиллээх, принципиальнай, үчүгэй хаһаайыстыбаннай коммунист да, председатель да быһыытынан үлэлиирэ, сельсовет председателинэн эмиэ коммунист Афанасьев Михаил Петрович үлэлээбиттэрэ. Биир сүбэннэн үлэлииллэрэ.

Егоров Семен Федотович аварияҕа өлбүтэ, семинарга Якутскайга бара сылдьан. Дьон, норуот туһугар үлэлии сылдьан аварияҕа өлбүттэри үгүстэрин билэбин. Оччотооҕу кэм хорсун, бары да үчүгэй үлэлээх дьон ахсааныгар сылдьыбыттара. Биһиги билэр дьон ити уҥуохтара сөргүтүллүбэккэ турарын, кэриэстэммэттэрин көрөн харааста саныыбыт. Бааллара буоллар билигин бары сэрии, үлэ ветераннара буолуо этилэр. Онно эдэркээн Боотулууттан Поскачина Мария Герасимовна өлөн турар, соҕотох кыыстаах, онто Якутскайга олорор Иван Дмитриевич саҥаһа, кыһыл оҕо эрдэҕинэ ийэтэ өлтө. Таайыгар, аймахтарыгар иитиллэн киһи-хара буолбут оҕо. Оччолорго декрет эҥин суоҕа, ыйы кыайар- кыайбат буолбут оҕону дьонугар хаалларан барта. Оччолорго Мария Герасимовна Боотулууга комсомольскай тэрилтэ секретаря, биир ыччаты тэрийэр, сүрүннүүр күүс этэ. Бу дьоннор хайа да сиргэ ааттара үйэтийбэтэ, мин ордук үчүгэйдик Титов Иван Михайловиһы, Санников Сергей Михайловиһы, Егоров Семен Федотовыһы, Поскачина Мария Герасимовнаны билэттиибин. Бииргэ бодоруһан үлэлээбит дьонум. Бары да ханна туруоруллубут сирдэригэр, таһаарыылаахтык үлэлээбит дьоннор. Бу дьоннор ааттара үйэтийэригэр баҕарабын.” “1945-1950 сс. Оҥхойдооҕу Комсомольскай тэрилтэ секретаря, оччотооҕу колхоз суоччута Дакаярова Мария Иннокентьевна, нэһилиэги кэрийэ сылдьан, хас доярка, бостуук, куонньук, үүт астааччыны кытта ахсаан оҥорорбут. Дояркаҕа, үүт астааччыларга контрольнай ыамнар түмүктэринэн хас декада ахсын ахсаан оҥоһуллара. Итэҕэс баар буоллаҕына тута бириэмэтигэр төлөтөн иһэрбит. Кормовой балаанса быһыытынан бостууктарга, куонньуктарга эмиэ ый ахсын ахсаан оҥорорбут. Итэҕэс, ордук сиэһин баар буоллаҕына төлүүллэрэ, онон дьон суоттаан-ааҕан үлэлээн итэҕэһи соччо таһаарбат этилэр. Итини үксүн сатыы сылдьан оҥороҕун. Оччолорго өрөбүл күн, үлэ чааһа диэн суоҕа. Үлэҕин кыайар, бириэмэтигэр толордоххуна сынньанаҕын, үлэҕин успейдаабатаххына түүннэри да сылдьыаххын сөп.” Эбээбит ити ахтыыларын бигэргэтэн «Үөһээ Бүлүү большевига» хаһыат 1947 сыл бэс ыйын 21 күннээҕи нүөмэргэ “Кыайыынан араапырдыыбыт” диэн ыстатыйаҕа Оҥхой нэһилиэгин М.Горькай аатынан колхоз колхозтаахтара, Саха АССР 25 сылын көрсө социалистическай куоталаһыыга кыайыылааҕынан тахсан, Райсовет исполкомун уонна БСК(б)П райкомун көһө сылдьар Кыһыл знамятынан наҕараадаламмыттарын туһунан суруллубут. Онно 3 киһи илии баттаабыт: Совет председателя Саввинов, колхоз председателя Егоров, Маҥнайгы сүһүөх комсомольскай сүһүөх секретаря Дакайаараба. 1948 сыл от ыйын 23 күнүнээҕи нүөмэригэр «Комсомольскай тэрилтэ отчуоттуур-быыбардыыр мунньаҕа» диэн В.Егоров ыстатыйатыгар “соторутааҕыта М.Горькай аатынан маҥнайгы сүһүөх комсомольскай тэрилтэ отчуоттуур-быыбардыыр мунньаҕа буолан ааста. Мунньахха тэрилтэ үлэтин туһунан таб. Дакаярова отчуота буолла,”- диэн бэлиэтэммит.

Эдьиийим Альбина Спиридоновна эбээ кэпсээбиттэттэн, Кыайыы күнүгэр анаан, ыһыахтыыр сиргэ, трибуна оҥотторбут этэ. Ол трибунаны, Оҥхойго 60-с сылларга ыһыахха аймахтары кытта билиһиннэрэр сыаллаах илдьэ бара сылдьан, көрдөрөн аһарбыта, өйүгэр хатанан хаалбыт үһү. Мария Иннокентьевна «Оҥхой нэһилиэгэ» кинигэ тахсыытыгар бэйэтин 4 ахтыытын суруйтаран хаалларбыта: 1) “ Сэрии иннигэр Оҥхой дьоно алаастарынан, күөллэринэн бытанан олорбуттара”. 2) «Оҥхой сэрии кэмигэр». 3) «Дакаяровтар — Оҥхой төрүт олохтоохторо». 4) «Оҥхой сэрии кэнниттэн».

Мария Иннокентьевна в молодости

Медали Марии Иннокентьевны

Авторы: кыргыттара А.С.Габышева, Е.С.Алексеева (Еремисова), сиэнэ А.С.Алексеева, омук тылын учуутала.