Чириков Степан Лукич

Чириков Степан Лукич 1917 с Мэҥэ – Алдаҥҥа Дабаччыма учаастагар төрөөбүтэ. ССКП чилиэнэ. Идэтинэн нуучча тылын уонна литературатын учуутала. Үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрбитэ. Кириэс-Халдьаайыга, Дьабарыкы-Хайаҕа, Мэҥэ-Алдаҥҥа, Горнайга, Чурапчыга ыччаты иитиигэ үгүс сыратын биэрбитэ. Талааннаах салайааччы, Обком лектора. Амарах майгытынан, аһаҕас дууһатынан норуот убаастабылын туһанара. Оройуоннааҕы «Кыһыл Знамя” хаһыат бастакы редакторынан биирдэстэрэ. Кини кыыһа Чирикова Зоя Степановна аҕатын туйаҕын хатаран, Мэҥэ-Алдан орто оскуолатын интернатыгар иитээччинэн, сайын аайы республикаҕа киэҥник биллибит «Золотой гектар» диэн ааттаах үлэ уонна сынньалаҥ лааҕырын солбуллубат салайааччытынан, Герой Ф.М. Охлопков аатынан совхозка босхоломмут комсомол секретарынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 2001-2005 сылларга Мэҥэ-Алдан нэһилиэгин баһылыгынан, итинтэн салгыы Дьокуускай куорат 2 № оскуолатыгар учууталынан үлэлээбитэ. Сиэнэ Большаков Байдам бу оскуолаҕа 2 “а” кылааска үөрэнэр.

Чириков С.Л. туһунан Василий Дарбасов, экономическай наука доктора, профессор ахтыытын ааҕыаҕыҥ.

«Лухааскы уола Ыстапаан».

Мин оҕо эрдэхпинэ Степан Лукич Чириковы итинник ааттыылларын муодарҕыы  истэрим. Арааһа биэс-алта саастаахпар быһыылааҕа ийэм Настаа миигин батыһыннаран Алампыайалаах дьиэлэригэр илдьэ  бара сылдьыбыта. Алампыайа уолаттара бары үөрэхтээх дьон буолан куоратынан, соҕуруунан  олорбуттара, үксэ байыаннай үөрэҕи баһылаан араас дьылҕаламмыттара,   сэриигэ Александр диэн уола өлбүтэ, онтон сэрии кэнниттэн Романа 1946 с. суох буолбута, арай биир уола Проня сэрииттэн тыыннаах эргиллэн куоракка пароходстваҕа үлэлиирэ дииллэрэ, онтон кыралара Афоня Дьокуускайга ойуур техникумугар үөрэнэр буолан суох этэ. Онон ийэм Алампыайалыын дьиэҕэ олорон эрэн сэһэргэһэн өр баҕайы чэйдээтилэр. Мин тэһийбэккэ дьиэ тэлгэһэтигэр тахсан турдахпына ыаллыы Лухааскылаах сайылык дьиэлэриттэн биир мааныы баҕайы таҥастаах, муус маҥан ырбаахылаах, сырдык ыраас хааннаах эдэр киһи тахсан тэлгэһэҕэ тохтоон тура түстэ, илиитигэр халыҥ баҕайы кинигэни тута сылдьара, онтон сотору буолаат аана аһыллан турар хараҥа ампаарга киирэн хаалбыта. Онно өрүү кинигэ ааҕар дииллэрэ. Дьиэбэр төннөн  иһэн ийэбиттэн ыйыппыппар: “Ээ, ити Лухааскы уола Ыстапаан, куоракка үлэлиир, улахан үөрэхтээх киһи, уоппускатыгар сынньана тахса сылдьар үһү” диэбитэ. Оччолорго мин куораттарга ханна да баарын сатаан ырыҥалаабат киһи улаханнык сөҕө, толло, сүгүрүйэ истибитим, салла санаабытым, толкуйга түспүтүм.

Оскуолаҕа үөрэнэ киирэн баран Саҥа Олох диэн бөһүөлэккэ сатыы барарбыт. Дьиэбитин ахтар буолан сорох өрөбүллэргэ уонча биэрэстэни сатыы хааман кэлэн биир хонон баран эмиэ төннөрбүт. Үһүскэ үөрэнэ сырыттахпытына Улуу сирдьит Сталин өлбүтэ. Оскуолаҕа миитин буолбутугар, биһигини стройдаттылар. Учууталбыт Николай Филиппович Комиссаров тугу эрэ кэпсээн баран ытаан сиэбиттэн маҥан былаатын таһааран хараҕын уутун сотунна, сорох учууталлар, оҕолор ытаатылар. Мин таспар турбут Кривошапкина Люция ытаабытыгар мин нэһииччэ тутуммутум. Уулуссаҕа хара хаймыылаах кыһыл былаахтары ыйаабыттара, онтон киэһээ эмиэ аһыйыы кутурҕан миитинэ кулуупка буолбутугар Филатов диэн сэбиэт бэрэстээтэлэ бөрөсүүдьүмҥэ олорон ытаата. Аллараа саалаҕа олорооччулар улаханнык курутуйдулар, үгүстэр сыҥсыйан ытаатылар.

Оскуолаҕа биһигини кытта Н.Ф. Комиссаров, А.С. Колодезников, Е.А. Сыромятников о.д.а. учууталлар күүскэ бодьуустаһан үөрэппиттэрэ. Онуоха кинилэр сүрүн куоһурдарынан “үөрэхтээх дьон буолуохтааххыт, оччоҕо элбэҕи, билиэххит-көрүөххүт, араас сирдэринэн сылдьыаххыт, улахан үрдүк үлэлэргэ дабайыаххыт” диэн этэр быһыылаахтара. Ол гынан баран сылгыһыт, ыанньыксыт, от тиэйээччи, булчут да буоллаххына төрөөбүт дойдугут баайын хаҥатыаххыт, үчүгэй дьон буоллуоххут, хомуньууһуму тутуоххут диэн такайаллара. Арай биирдэ Николай Филлиппович киирэн:

  • Оҕолоор, бу биһиги кыракый оскуолабыт боруогун атыылаан киирэн, манна үөрэммит оҕолортон ити Дабаччыма диэн быыкайкаан бөһүөлэктэн силистээх-мутуктаах Сэмэн Көбүлүкүөп, Баһылай Лыглаайап уонна Степан Чириков улаатан, үөрэҕи баһылаан бу сахабыт сирин сайдыытын салайа олорор тэрилтэҕэ-баартыйа обкуомугар үлэлээбиттэрэ. Ити биһиги учууталлар оҕолору билиигэ-көрүүгэ кэскилгэ, сайдыыга үөрэппит үтүө чаҕылхай түмүкпүт буолар! — диэтэ уонна астыммыт баҕайытык мичээрдии турда, онтон эбии ыйытар, — кинилэри эһигиттэн хайаҕыт көрбүтэй? – диэтэ.

Оҕолор чуумпуран хааллылар, мин алааран хааллым, онтон иккистээн лаппыйан ыйыппытыгар мин кэлэҕэйдии сыһа-сыһа:

  • Ээ, онтон сайын куораттан тахса сырыттахтарына сороҕор көрөөччүбүн ээ, — диэн баран онтон ордугу тугу да билбэппиттэн кыбыстан кэтэхпин тарбана олорбутум быһыылааҕа. Салгыы учуутал:
  • Чэ, үчүгэй, оҕолоор, баҕар эһигиттэн эмиэ биир эмэ киһи үөрэхтээх буолан куоракка киирэн үлэлиэҕэ, онуоха мин эрэнэбин…, — диэн истэҕинэ чуораан тыаһа чугдаарбыта, оҕолор өгдөҥнөһө түспүттэрэ, онтон учуутал кэнниттэн тилэх уопсан  көрүдүөргэ суугунаһан тахсыбыттара.

Ити итинэн ааспыта. Ол да буоллар мин эмиэ муодарҕыы санаабытым: “Ол хайдах куоракка олорон эрэн саха сирин барытын салайаллара эбитэй?”  диэн. Онуоха эбии хайдах эрэ дууһабар, сүрэхпэр киэҥ туттуу, астыныы иэйиитэ киирэн ааһарга дылы буолбута. Өрөбүлбэр Дабаччымабар тиийэн ийэбэр кэпсээбиппэр: “Ол кырдьык, туох эрэ улахан суукка үлэлииллэр үһү, хомуньуус баартыйаҕа дуу, туохха дуу”, – диэн… Ол онон хаалбыта,  өйдүүр, билэр таһыммыт оннук эбитэ буолла.

Арааһа онтон ыла улахан тойоттор, салайар үлэһиттэр, үөрэхтээх дьоннор бааллар эбит диэн өйбөр толкуй киирбитэ быһыылааҕа. Оскуола киһитэ буолан аны сайын-аайы колхуоска от үлэтигэр, оҕус сиэтиитигэр, бугул харбааһыныгар, күһүн миэлиҥсэҕэ бурдук мэлитиитигэр үлэлиирим.

Арай биирдэ кэбиһиибитин эрдэ бүтэрэн ханнык эрэ таҥара киэһэ бөһүөлэккэ тиийбиппит: “Ыстапаан Луукус куораттан тахсыбыт, туох эрэ улахан үлэҕэ үлэлиир үһү” диэн сурах тарҕаммыт. Мин дьиэбэр сыыһа-халты аһаат доҕорбор Торооссуҥҥа (билигин Чириков Иван Романович) оонньуу тэбинним. Киһим миигиттэн хас да сыл балыс буолан  колхуоска үлэлии илигэ, ол да буоллар булка-алка сыстаҕас, оонньуурга көхтөөх, дөксө адьас кыратыттан хаартыһыт буолан сайдыылаах сытыы оҕоҕо киирсэр. Күөх кырыстаах көнө уулуссанан түргэнник хааман иһэн Лухааскылаах уһаайбаларыгар тиийдим. Лухааскы оҕонньор күрүө ааныгар икки илиитин быардыы ууран баран кэлэр-барар дьону одуулаһар курдук турар эбит. Төп-төкүнүк кылгас кыргыылаах баттаҕа лэкээриҥниир, тугу эрэ ыйарга дылы, онно өйдөөн көрбүтүм аттыгар били куораттан тахсыбыт уола Ыстапаан турар, муус маҕан соруочукалаах, хара мааны ыстааннаах, кылбачыгас лаахтаах бачыыҥкалаах быһыылааҕа. Лухааскы: Хайа, нохоо, оккутуттан тоҕо эрдэ таҕыстыгыт? Хас оту туруордугут” эҥин дэтэлээтэ быһыылаах да, мин кыбыстан “ээх” эрэ диэн эппиэттээт Тороостооҕум диэки ааһа сүүрэ турдум. Ити 50-с сыллар саҕаланыыларыгар быһыылааҕа, мин уончалааҕым эрэ буолуо. Онон одоҥ-додоҥ аҕыннаахха улахан бартыыйынай үлэһит, суруналыыс, учуутал Степан Лукич Чириков туһунан итинник. Кэлин кини туһунан истэн, билэн сүгүрүйэрим лаппа улааппыта. Билигин сааһыран олорор хаарыаннаах киһи кылгас үйэлэммит эбит диэн аһына саныыбын…

 Василий Дарбасов, профессор

2018 сыл, муус устар