Чичахова(Андреева) Парасковья Петровна (1918-1982 г.г.)

 

Мин эбээм Андреева Парасковья Петровна диэн Мэҥэ Хаҥалас  Хорообут нэһилиэгиттэн төрүттээх. Кини 1918 сыллаахха Үрүҥ Боҕо  диэн бэрт кыра алааска төрөөбүт эбит. Ити алаас аатырар Элэһинтэн наһаа ырааҕа суох, арҕаалыы-соҕуруу өттүгэр баар. Кини Өргөс Бүөччээн кыра кыыһа, Сутурук Бүөтүр саамай кыра балта эбит. Романов Егор диэн төрдө Хорообут Суолатын Бэрдьигэстээх киһитэ, оччолорго Сатаҕайга кэлэн олохсуйбут дьон эбит. Кини дуруускалаан, мин эһээбэр Чичахов Еремей Прокопьевичка  18 сааһын ситэ туолбакка сылдьан, кэргэн тахсыбыт. Ити 1936 сыллаахха эбит. Кини дуруускаһытынаан тиийбитигэр куттанан, оhox кэннигэр түспүт. Ол да буоллар син, уоран көрөр эбит. Сып-сырдык ыраас хааннаах, сэргэх сирэйдээх-харахтаах эдэр баҕайы уол эбит. Көрөөт, сөбүлүү санаабыт. Онон ыйыппытыгар иһин түгэҕэр, нэһиилэ «ыык» диэбит. Эбээм олус уһун, долгулдьуйар хара баттахтаах, сырдык ыраас хааннаах, кэрэ сэбэрэлээх, сахаҕа арыый аҕай үрдүк унуохтаах кыыс эбит. Ол иһин дьоно бары да сөбүлүү көрбүттэрэ  эбитэ үһү.   Энньэтин, таҥаһын-сабын улахан дьааһыгар, иһитин-хомуоһун кыра дьааһыгар тиэммит. Эбээм дьоно син кыанар эбиттэр,ол иһин энньэтэ элбэх буолан, икки атынан киирэн, эһээм тиэйэн таһаарбыт. Дьиэтиттэн алааһыттан тахсарыгар ытаабыта эбитэ үһү. Бастаан Тумус диэн эмиэ кыра алаас соҕуруулуу-арҕаа баһыгар турар быыкаайык балаҕаныгар аҕалбыт. Эбээм тута колхоз үлэһитэ буолбут. Саас ыһыы, сайын от үлэтэ, күһүн бурдук хомуура, ону сыстарыы, ыраастааһын. Кыһын ыанньыксыт буолбут. Бастакы оҕото, түөртээх кыыс эмискэ Бүтэйдээххэ тымныйан өлбүт.  Кэлин төрөөбүт икки кыыс олох кыраларыгар өлбүттэр. Онтон мин аҕам төрөөбүт. Онон соҕотох оҕо буолан улааппыт. Оччотооҕу дьиэлэрэ да диэн олус кыра, балаҕан буолар эбит. Онтукалара кыһын истиэнэтэ кырыаран, тоҥон , чэҥ-муус буолара үhy.  Ас, танас-сап да олус мөлтөх буоллаҕа. Аны врач кэлиэ дуо? Фельдшер да суох. Ити сэрии иннигэр эбит. Онтон аны сэрии ынырык, ыарахан, ыар сыллара саҕаланаллар. Кыһалҕа бөҕө кыһарыйбыт, алдьархай бөҕө ааннаабыт.  Абааһы Гитлер үөскээн, аан дойдуну кулут гынаары, баайын сиэри-аһаары, талбытынан тэпсээри, дьаһайаары сэриини саҕалаабыта, иэдээни оҥорбута. Аан дойдуну атыйахтаах уу курдук аймаабыта. Фашистар аан дойдуга барытыгар даҕаны улахан алдьархайы, иэдээни аҕалбыттара. Киһи бөҕө сырдык тыынын быспыттара, сайдыы суолун сарбыйан, төттөрү түһүү, кэхтии суолун арыйбыттара. Аан дойду үрдүнэн 40-чэ мөлүйүөнтэн тахса киһи өлбүтэ биллэр. Аата суох алдьархайы, иэнэ суох иэдээни аҕалбыттара.

Эбэм Чичахова Парасковья Петровна ахтыытыттан;

«Сэрии саҕаланыытыгар 1941 сыллаахха ыанньыксыттыы сылдьар этим. Оччолорго 1940с. саас колхозпут оройуоҥҥа бастыҥ үлэлээҕинэн Алексей Стаханов аатын ылбыта. Сэрии саҕаланарын кытта, талыы эр дьоммут барыта сэриигэ ыҥырыллан барбыттара, биһиги оҕо, дьахтар уонна ахсааннаах ыарыһах эр дьон, оҕонньоттор хаалбыттара. Мин саҥа төрөөбүт уолбун кытта, сүүрбэччэ ынаҕы, ньиирэйдэри көрөр этим, үлэ олус үгүс, ыарахан, эрэйдээх этэ. Туох баар ис-тас үлэни бүтүннүүтүн бэйэбит үлэлиирбит. Биэрэр нуормаларын өрүү толорор этим. Сайын от үлэтэ кыайтарбатаҕына, ыанныктан устан ылан, окко ыыталлара. Алаастан алааска хоно сылдьан, сайыны быһа оттуур этим. Ити курдук сэрии ыар сылларыгар, сайыннары-кыһыннары, оҕобун соһо сылдьан, колхоз хотонун көрөн, аппын бостууктаан, атым сэбин-сэбиргэлин бэйэм көрүнэн үлэлээбитим. Онно хайдах куттаммакка, чаҕыйбакка сылдьыбыппын билигин сатаан санаабаппын. Сэрии бүппүтүн кэннэ, үчүгэй үлэм иһин «Үлэ ударнига» буолбутум уонна «Үлэҕэ килбиэнин иһин» диэн Сталин төбөлөөх мэтээли ылар чиэскэ тиксибитим», диирэ. Ити кыайыылаах үлэтин туһунан оччотооҕу колхоз отчуотугар сурулла сылдьар. Оччолорго ити улахан наҕараада этэ.

Эбээм бииргэ төрөөбүттэрэ элбэхтэр эбит. Ийэтэ сүүрбэтэ төрөөбүтүттэн тоҕус оҕо ордон улааппыттар. Олортон  4 уол сэриигэ ынырыллыбыттар. Бырааттара үс уол уоттаах сэриигэ охтубуттар. Оттон кыра быраата Бүөтүр Ленинград анныгар икки сыл кыргыһан, араанньа бөҕөнү ылан, инбэлиит буолан эргиллибит.

Эһээм сэриигэ барардыы 1942 с. Дьокуускайга киирбит, ону «улахан сөтөллөөх эбит» диэн төттөрү ыыппыттар. Ол тахсан, эмтэнэ-эмтэнэ колхоһугар председателлээн, бухгалтердаан үлэлээбит. Онтон ыалдьара бэрт буолан,  кыайан үлэлээбэтэх, cотору-сотору балыыһаҕа киирэн эмтэнэр эбит. 1943 с. саас кини балыыһаҕа киирбитин кэннэ, эбээм хоргуйан өлөөрү гынныбыт диэн ыксаан, оҕотун  сүкпүтүнэн, дьонугар Хорообукка барбыт. Хорообукка бииргэ төрөөбүт убайын уолаттара үлэлиир буолан, быыһаабыттар. Сайын төттөрү тахсан, окко үлэлээбит. Күһүн эмиэ ыанныксыт буолбут. Ол курдук сэрии сылларыгар наар ыанныксытынан үлэлээбит.

Эһээм 1949 сыллаахха бэс ыйын 17 күнүгэр өлбүтүн кэннэ тута күһүн, оччотооҕу А. Стаханов аатынан колхоз салалтата эбээбэр эппиттэр эбит: «Быйыл өрүскэ киирэн ыанньыксыттаа, оччоҕо уолгун интернакка ылабыт», -диэн. Эбээм оҕотун үөрэттэрээри сөбүлэспит.. Онон ол күһүн сүөһүлэрин үүрэн, өрүскэ Буор Ылар диэн сиргэ көспүттэр. Ити Алын Бэстээх хоту өттүгэр баар сир эбит.

Аҕам Чичахов Анатолий Еремеевич ахтыытыттан ;   Мин бэрт бүдүк-бадык өйдүүбүн. Күһүн интернакка киирэн олордохпуна, элбэх баҕайы сүөһүнү үүрэн айманан, биһиги интернаппыт таһынан кэлэн, арҕаа Майа диэки барбыттара. Мин ытыы-ытыы ийэбин сайыһан, эккирэтэрбин өйдүүбүн. Ону эдьиийим Дуня тута, уоскута сатыыра. Ити курдук ийэм өрүскэ, Буор Ыларга кыстыы доярканан үлэлии барбыта. Онтон мин интернакка олорон, «0» кылааска үөрэммитим. Былыргы баайдар Слепцовтар дьиэлэригэр интернат дьиэҕэ олорон, үөрэхпин саҕалаабытым.  Сэрии да кэнниттэн олох, үлэ син биир ыарахан этэ. Ийэбинээн сааспыт тухары араас өтөхтөрү кэрийэн сырыпыппыт. Сайын сайылыктары. Кыһын кыстык дьиэлэри. Кэлин хас да сыл Маҥаас сайылыкка олорбуппут. Ити үтүөкэннээх сайылык этэ. Оттон кыһынын Саахтыйаҕа кыстыырбыт. Убайым Массааннааҕы кытта наар сылдьарбыт. Манна биир сайын 1960 сыллаахха бостуук буола сылдьыбытым.Кэлин Араҥаска кыстыыр буолбуппут. Мин аармыйаҕа барбытым кэннэ,үс сылтан ордук ийэм барахсан соҕотоҕун сылдьаахтаатаҕа. Хата, сайын сайылыкка доярка кыргыттары бэйэтигэр доҕор оностон, олордон абыраабыт. Кыргыттар улахан махталынан кэлин ахталлар этэ. Ийэм үлэтин быыһыгар от оттуу, тирбэҕэлэһэ сатыыр этэ. Хас да сайын Умсааннаах үрэҕин көҥүһүгэр, Саахтыйаҕа өтөххө, эбэтэр Быһыттаахха үрүйэҕэ-харыйаҕа оттуу сатыыр этибит. Ити курдук үлэлээн, оттоон, биир ынахпытын иитэрбит. Маны таһынан эбии төлөбүр диэн ааттаан колхоз биир ынах сыл тахсар отун дояркаларга биэрэр этэ. Ийэм икки төгүл бастын үлэһит буолан, колхозтар сынньанар дьиэлэригэр Майаҕа баран, сынньанан кэлбитин өйдүүбүн. Онно сылдьыбытын олус үөрэн, киэн туттан кэпсиир этэ.

Мин эбээм Чичахова Парасковья Петровна  ити ыар олоҕун усталаах-туоратыгар сэрии кэмигэр үтүө үлэтин иһин Сталин мэтээлин, «Стахановец», кэлин «Коммунистическай үлэ ударнига» үрдүк аатын ылбыта. Элбэх Бочуот грамотатын, Махтал суруктары туппута. Аны Улуу Ленин 100 сааһын туолуутугар 2000 литрэ үүтү ыан, Ленин мэтээлин ылары ситиспитэ. Ити барыта дьиҥнээх, чиэһинэй үлэтинэн ситиһиллибитэ.

«Сэрии кэнниттэн 1970 сылга диэри өрүү ыанныксытынан үлэлээбитим, ол тухары араас сайылыктары, өтөхтөрү кэрийэн олорон, 16-17 ынаҕы көрөр, өссө өрүү биир атыыр оҕуһу аһатан сылдьыбытым. Кэлин да үлэ ыарахана ханна барыай. Көмөлөһөр ким да суох киһитэ, эргиччи соҕотоҕун  сылдьарым, бары үлэни хара күүспүнэн дьүккүйэн, үлэттэн атын тугу да билбэтэҕим. Бу да кэмнэ үлэбэр син ситиһиилээх буоларым, үгүстүк бириэмийэ, грамота, вымпел, махтал сурук өрүү ылар этим. Бочуот дуоскатыгар, хаһыакка хаста да тахсыбытым. Коммунистическай үлэ ударнига буолбутум», — диэн кэлин эбээм үгүстүк ахтар этэ. Онтун санаатаҕына, син үөрэр-көтөр буолара. Арыт ыар кэмнэрин санаан, ытамныйан да ылара. Ити курдук мин эбээм, саха дьахтарын ыар олоҕун, ол быыһыгар үлэнэн дьоллонор үтүө күннэрин барытын билэн-көрөн, этинэн-хаанынан аһаран, олох аһыытын-ньулуунун барытын амсайан, бу Орто дойдуга соҕотох уол оҕотун, түөрт сиэнин көрөн-истэн,  күүс-көмө, өйөбүл бөҕө буолан баран, 64 сааһыгар ыарахан ыарыыттан  бараахтаабыта.

1. 1945 с. Сталин аатынан мэтээл
2. 1947с. Стахановец труда диэн Алексей Стаханов аатынан мэтээл
3. 1970 с. Ленин 100 сааһыгар анаммыт мэтээл
4. 1970 с. Коммунистическай үлэ ударнига аат иҥэриллибитэ.

 

 

Ахтыыны суруйда кыра сиэнэ С.А.Чичахова, учитель.