Борисова Анастасия Ивановна 1931г.р.

Мин Борисова Анастасия Ивановна 1931 сыллаахха   Дьокуускай куоракка алтыс оҕонон төрөөбүтүм. Ийэм, Борисова Мария Васильевна, Үөhээ Бүлүү Ороhутуттан төрүттээх, миигинэн ыарахан сырыттаҕына аҕам Алексеев Иван Алексеевич, өлбүт. Ол иhин, үлэлээри миигин Тулагыга оҕото суох ыалга ииттэрэ биэрбит – бэйэтэ иистэнньэҥ эбит. Онон биирбин саҥа ааhан эрэр оҕо Кумахтаахха иитиигэ баар буолбуппун. Ииппит дьонум – аҕам Исаков Иван Феофанович уонна ийэм Варвара Назаровна. Иккиэн колхозтаах этилэр. Аан бастаан Кумахтаахха олорбуппут, онтон Сыырдаахха. Онно «Коммууна» диэн баара үhү. Ол өр буолбатах. «Коммууна» оннугар Сталин аатынан колхуос тэриллибит. Тоҕотун билбэтим. Лыгыйга «Сордоҥ» колхуоска дьонум киирбиттэр. Онтон дьонум Кытылга дьиэ атыылаhан онно көhөн киирбиттэрэ. Онно олорбуппутун кыратык өйдүүбүн. Ийэм ыалларбыт оҕолорун кытта оонньото таhаарар этэ. Ол оҕолортон Ангелина Николаевна Шелехова, Анна Ивановна Уваровская уонна уол оҕолор Шелеховтар баар этилэр. Онтон мин үөрэнэр буоламмын 1940 сыллаахха үөhээ Лыгыйга көhөн тахсыбыппыт. Онон 1940 сыллаахха тоҕус сааспын туолан оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим. Бастакы уонна иккис кылааска Дягилева Евдокия Ильинична, үhүс кылааска Уваровскай Георгий Михайлович үөрэппиттэрэ.

1941 сыллаахха биhиги бастакы кылааhы бүтэрбиппит кэннэ сайын сэрии буолбута. Ол туhунан бииргэ үөрэнэр кыыhым Акуля Скрябина киирэн эппитэ, ыаллыы олорор этибит. Кини эдьиийдэрэ кэнсэлээрийэ үлэhиттэрэ этилэр. Нөҥүө күнүгэр дьону сэриигэ ылар бэбиэскэ кэлбит, тута ол күн сэриигэ барбыттар. Дьэ биhиги оҕолор кэнсэлээрийэҕэ сүүрбүппүт. Дьон бөҕө мустубут этэ, бары ботуоҥкалаах этилэр. Грузовой массыынаҕа олордон эр дьоннору сэриигэ иппиттэрэ.  Биhиги илиибитинэн далбааттыы хаалбыппыт. Онтон сотору-сотору дьоҥҥо бэбиэскэ кэлэ турар этэ. Эр дьоннор бары барбыттара, кырдьаҕастартан ураты.  Биhиги учууталбыт эмиэ сэриилэhэ барбыта. Төрдүс кылааска Афанасий Ильич Герасимов үөрэппитэ. Мин ыалдьан икки өттүбүнэн ойоҕостотоммун биир ый үөрэммэтэҕим, куоракка балыыhага сыппытым, онон үөрэҕим мөлтөөбүтэ.

Сэрии сыллара – саныахха олус ыарахан. Мин үлэм – хара тэриэлкэ радионы истэн, дьоммор фронт сонунун кэпсиир этим. Кыайтаран эрэбит дуу, кыайан эрэбит дуу.  Күhүн үөрэх саҕаламмытыгар, учууталларбыт күн аайы сэрии хайдах баран иhэрин, истиэнэҕэ улахан карта ыйаан, ону схемалаан көрдөрөр этилэр. 1942 сыл сайыҥҥытыттан биhиги үлэбит саҕаламмыта. Биhиги уончалаах оҕолор улахан дьону, ийэлэрбитин кытта тэбис-тэҥҥэ үлэлиирбит. Сэриини кытта тэбис-тэҥҥэ сут, уот куйаас, самыыра суох кураан сайын буолбута. Үөрэх дьыла бүттэ да үлэлиирбит. Үлэлээтэхпитинэ күнүс биир пиала, диэххэ дуу, бурдук хааhыта биэрэллэрэ, киэhэ үлэттэн барарбытыгар 400 грамм хара килиэп биэрэллэрэ. Дьиэбитигэр эhээм, эбээм, улаханнык ыалдьар убайым күүтэн олорор буолаллара. Аҕабын олох да көрбөт этибит, наар үлэҕэ сылдьара. Кини кырдьаҕас этэ, онон сэриигэ барбатаҕа.

Биhиги колхуоспут «Иккис пятилетка» диэн этэ, бэрэссэдээтэлбит Ефимова Наталья Николаевна этэ. Кини үчүгэй дьаhаллаах буолан биир да киhи хоргуйан өлбөтөҕө.

Ол алдьархайдаах сылларга биhигини, оскуола оҕолорун, үлэбитин сыаналаабыттара. Өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан 1947 сыллаахха уонтан тахса оҕоҕо медаль туттарбыттара: «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» диэн. Оскуолаҕа оттор маhы бэйэбит эрбиир, сааhылыыр этибит. Оскуолаҕа итии аhылык тэрийэн күнүс хаппыысталаах, бурдук сэлиэйдээх биирдии курууска миин иhэрдэр этилэр. Биир күн нөҥүө күн биирдии быhыы килиэп. Онтон дьиэбитигэр бардахха туох да суох, ол эрэн, ийэм барахсан туох эрэ маhы кыhан үүттээх ууга бутуйан иhэрдэр этэ, сороҕор эбиэс хааhы, бүтүннүү от дуу, хах дуу этэ. Ити кыhын үөрэнэ сырыттахха. Үөрэх бүттэ да үлэ: хааhы, килиэп. Дьэ ол этэ алдьархайдаах сыллар, ону санаатахпына баттаҕым өрө турар. Дьэ кырдьык, дьиҥнээх сэрии оҕолоро диэн биhиги буоллахпыт дии. Наһаа тоҥор этибит, аччык буолан буолуо. Оскуолабыт оhоҕун аанын былдьаhар этибит. Хайдах хоргуйан өлбөккө тыыннаах хаалбыппытын сатаан санаабаппын.

Өссө биир үчүгэй тугэммит, колхозка оҕурсу олордорго, көрөргө-харайарга үлэлээбиппит. Ууну үчүгэйдик кутар буолан оҕурсуубут үүнэр да үүнэр этэ, онон быhыы бириэмэтигэр тото оҕурсу сиир этибит.  Хортуоппуй олох үүммэккэ эрэй этэ. Кураан да кураан этэ. Үлэлии сылдьан атахпытын, илиибитин өлөрөрбүт элбэх этэ да, биирдэ даҕаны эмчиттэргэ көрдөрбөт этибит. Мин биирдэ оҕуруокка үлэлии сылдьан атахпын тоhоҕолоох маска батары үктээбитим. Онтукам бадараанынан бүрүллэн үтүөрэн хаалбыта.  Мин өйдүүрбүнэн, айылҕа бэйэтэ эмтиир этэ. Чэ, ол да буоллар тиийбиппит кыайыыга. Хайдах курдук үөрбуппүтүн сатаан да суруйбаппын, ол да буоллар үлэбит син баар буоллаҕа дии.

Улахан кылааска тахсыбыппыт кэнниттэн балаҕан ыйыттан үөрэммэт этибит, улахан дьону кытта хомуур үлэтигэр үлэлиирбит. Колхуос оҕолоро бары бэйэлэрин колхуостарыгар үлэлиир этилэр. Сайын аайы оскуоланы бүтэриэхпитигэр дылы үлэлээбиппит.

 

Материал предоставлен музеем истории Тулагинской школы

(зав. музеем Кузьмина Н.Д.)