Болтунов Иннокентий Иванович

 

Сэрии ыар тыына хоту дойдуну тумнубатага

Сэрии ыар тыына хаарыйбатах, ыраах таас хайалар быыстарын, нэлэмэн туундара сирдэрин да тумнубатага. Оччотооҕуга Сталин ыйааҕынан уһук хоту сытар кырыы сирдэртэн дьону сэриигэ ылбат туһунан дьаһыл тахсыбыта. Булдунан үссэнэн, ындыыга, араас хара үлэҕэ, үлэ күнүн аахсан үгүс ыал сут дьылларга имири эстииттэн быыһаммыта.

Сэриини борустуой саллаат кыайбыта дииллэр, онтон үлэ фронугар – ыанньыксыт, булчут, балыксыт, табаһыт, хара үлэһит чэрдээх илиилэрэ кыайыыны уһансыбыттарын ким мэлдьэһиэй?

Ону сыыппаралар да туоһулууллар. Ол курдук архыып докумуоннарын чахчыларынан, сэрии ыар кэмнэригэр улахантан Омолой нэһилиэгин дьоннуун-сэргэтин дьүккүөрдээх үлэтинэн тыа хаһаайыстыбатын сүрүн көрдөрүүлэрэ үрдээн тахсыбыта. Бу биһиги эһээлэрбит, эбээлэрбит уһулуччу дьулуурдаах, хорсун-хоодуот үлэлэрин туоһутунан буолар.

Бу «Барыта фронт туһугар!» — бэйэни харыстаммат күүрээннээх үлэлэрин түмүгэ. Сэрии кэмин сут дьыллара, хам аччык сылдьан бэйэни харыстаммат күүстээх үлэ, ыар нолуок, кыһарыйбыт курдук уот кураан сыллара, сэрии хаҕыс тыына уһун хоту да сиргэ дьону харыстаабатаҕа.

Мин эһэм Болтунов Иннокентий Иванович 1917 сыллаахха сэтинньи 07 күнүгэр Омолой нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини Хаһаайычча нэһилиэгин оскуолатыгар 4 кылааһы үөрэнэн бүтэрбитэ.

Эһээтэ нуучча хааннаах оҕонньор үһү. Онтон эбээтэ юкагир омук эбит. Эһэбит сахаларга улахан унуохтаах, сырдык хааннаах, күөх харахтаах киһи этэ.

Кини 15 сааһыттан колхозка киирбит, таба иитиитигэр үлэлээбит, кыһынын түүлээхтээбит.

1939 сыллаахха 22 саастаах эдэркээн киһини Молотов аатынан колхоз бэрэссэдээтэлинэн быыбардаабыттар, ити үлэҕэ эһэбит 6 сыл устата үлэлээбит. Бу алта сыл билигин эттэххэ дөбөҥ, онтон оччотооҕу кээмэйинэн бу уһун сыралаах, сылаалаах саамай ыарахан сыллар этилэр.

1939 сыллаахха Сырдык Хонуу диэн сиргэ бөһүөлэк туппуттар. Гражданскай сэрии кэнниттэн саҥа атаҕар тура сатыыр Советскай былаас, колхозтары тэрийии.

1941 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүү Улуу сэрии алдьархайа, сут, кураан, аччыктааһын саҕаламмыта. 1941 сыл сэрии саҕаламмытыгар Омолой үрэх төрдүгэр Рыбзавод тэриллибитэ. Онно Финскэй республикаттан финнэри аҕалбыттара, кинилэр кэлэн сахалары, нууччалары кытары тэҥҥэ балыктаспытынан барбыттара.

Финнэр маҥнай балааккаланан олорбуттара, онтон сылбах маһынан туруорбах балаҕан дьиэлэри туттубуттара. Күһүн хаар түһэн эрдэҕинэ, өссө элбэх дьону аҕалбыттара.

Тымныы, хаардаах күһүҥҥү халлааҥҥа сайыҥҥылыы таҥастаах дьону баржаннан аҕалан сүөкээбиттэрэ.

Маҥнай балаакка тиийбэт буолан, сорохторо отуу тула хоноллоро.

Кэлин бараак диэн уопсай уһун дьиэлэри туппуттара. Олохтоохтор кэлин дьону кытары билсэллэрин, кэпсэтэллэрин боболлоро. Дьахталлар, оҕолор тоҥон, аччыктаан ытыыллара. Олохтоох дьахталлар кистээн көтөр этиттэн, сороҕор дьуукула бэрсэр этилэр.

Маҥнай сэттэ кылаастаах нуучча оскуолата аһыллыбыта. Бу оскуолаҕа финнэр бэйэлэрин оҕолорун үөрэтэллэрэ, учууталлара бэйэлэриттэн этэ.

Рыбзаводка П.В. Суханов диэн киһи дириэктэрдээбитэ. Сэрии бүтүөр диэри балыктаабыттара.

Эһэм Иннокентий Иванов ахтыытыттан:

«Сэрии ыар сыллара. Билигин санаатахха олус кытаанах сыллар ааспыттара. Ол да буоллар санаабытын түһэрбэккэ, төһө кыалларынан кыайыы түргэнник кэлэригэр көмөлөһөрбүт уонна кыайыыга бигэтик эрэнэрбит. Биһиги артыалбыт бары улэҕэ бастыҥ көрдөрүүлэри ситиһэрэ. Сэрии сылларыгар түүлээх булдун былаанын 150-200 % толорор этибит. Дьиэ табатын ахсаанын үс төгүл улаатыннарбыппыт. Көтөр этин, түүтүн туттарарбыт. Манна колхозтаах дьахталлар улахан, ыарахан үлэни ыыталлара. Сайын 5000-ҕа тиийэ көтөрү үргээн, иһин ыраастаан, балыгы туустаан туттарар этилэр. Эр дьону кытары тэҥҥэ таба иитиитигэр, түүлээх булдугар сылдьаллара. Ол саҕана 40-ча туонна балыгы госудаарыстыбаҕа туттарбыппыт. Ону табаннан, пароходунан таһаллара. Сэрии ыар тыына тыылга эмиэ эрэй эҥэрдэммитэ. Нэһилиэктэргэ оҕо-дьахтар, кыаммат кырдьаҕас эрэ хаалбыта. Тыылга хаалбыттар олох бары ыараханын чараас санныларыгар сүкпүттэрэ. Онно эбии сэрии кэмин кытаанах сокуона ытарчалыы ылбыта, сут-кураан сатыылаабыттара. Бэйэлээх бэйэҥ табаҕын даҕаны өлөрөн сиирин кытаанахтык бобуллубута. Ол балыктаабыт балыктарыттан биир сиэһин иһин эмиэ хаайыы лааҕыра күүтэрэ.».

Эһэбит Иннокентий Иванович алта сыл колхозка бэрэссэдээтэллээн баран партия райкомугар тыа хаһаайыстыбатын инструкторынан ананан үлэлээбитэ. Салайар үлэҕэ өр үлэлээбит буолан, үлэ-хамнас тэрээһинин ыараханын этинэн-хаанынан билбитэ. Ол кэнниттэн (иккистээн) Сэбиэт бэрэссэдээтилинэн талбыттара, онно үс сыл улэлээбит. Урут партия туох дииринэн, сорудаҕынан сылдьар этилэр. Бэрэссэдээтэллээн уурайбытын кэннэ, сонно тута ыппыттара «Холбоско» соҕотуопкаҕа улэлэтэ. Түүлээҕи, эт, балык тутар эбит.

Туттарбыт түүлээхтэрин, балыктарын оннугар дьоҥҥо саахар, бурдук биэрэрэ. Кэлин холкуоһугар үлэлиир. Үлэтин уопсай ыстааһа 70-н сыл. Иннокентий Иванович 1941-1945 сылларга колхоз бары производствотыгар ахтыыбынайдык үлэлээбитэ, ол туһугар Стахановец буолбута, сыралаах үлэтэ таах хаалбатаҕа.

1943 сыллаахха түүлээх булдун былаанын 180 % толорбута.

Эһэбит элбэх наҕараадалардаах «Килбиэн үлэ иһин» мэтээли 1947 сыллаахха биэрбиттэрэ.

Эһэбит Иннокентий Иванович кэргэнинээн Евдокия Дмитриевналыын 1946 сыллаахха холбоһон ыал буолаллар. Биэс оҕону төрөтөн дьоллонон олорбуттара.

Эбэбит Барабанская Евдокия Дмитриевна 1943-1945 сылларга нэһилиэк сэбиэтин сэкэритээринэн сыратын биэрэн туран «ахтыыбынайдык» үлэлээбитэ, нэһилиэк олоҕор, үлэтигэр эмиэ ахтыыбынайдык кыттыбыта. Эмиэ элбэх наҕараадалаах, мэтээллээх.

Хомойуох иһин кинилэр баара суоҕа 15 эрэ сыл бииргэ олорбуттара, эбэбит эдэр сааһыгар соһумардык суох буолбута.

Биэс оҕону эбэбит эдьиийэ Клавдия Ивановна уонна хос эбээбит кыргыттара ииппиттэрэ. Билигин бары ыал эһээлэрэ, эбээлэрэ буолаллар.

Эһэбит 23 сиэннээх, 6 хос сиэннэрдээх. Иннокентий Иванович уонна кини биир көлүөнэ дьоно түөстэринэн тэлэн, санныларыгар сүгэн, сүрэхтэригэр сөҥөрдөн кэлбит олохторо эдэр дьоҥҥо умнуллубат өйдөбүл буоллун. Эһэбит 94 сааһыгар күн сириттэн барбыта.

Аҕа көлүөнэ Ийэ дойдуга, норуокка бэриниилээх буолууга, үлэҕэ-хамнаска көрдөрбүт хорсун быһыыта кэнчээри ыччакка куруутун үтүө холобур буолуохтаах.

Быйыл Улуу кыайыы 80 сылын бэлиэтээтибит. Сүҥкэн суолталаах, ураты иэйиилээх, улахан долгутуулаах бырааһынньык. Күн-дьыл аастаҕын ахсын суолтата улаатан, күндүтүйэн иһэр. Оттон ааспыт хаҕыс үйэ хаһыҥынан хаарыйтарбыт астыйбыт төбөлөөх ытык кырдьаҕастарбыт кэккэлэрэ чарааһаан истэҕин аайы кинилэргэ сүгүрүйүү, ытыктабыл дириҥээн иһэр.

 

 

 

Автор: Ю.Неустроев, 8 кылаас үөрэнээччитэ.