Большоев Данил Гаврильевич

Хаҥалаһым быйаҥнаах сирэ Ампаардаах.

Төһө даҕаны үгүс сыллар ааспыттарын иһин, ааһар айанньыт кинилэр өтөхтөрүн көрөн, махтана ахталлара элбэх. Уос номоҕо оҥостон сэһэргииллэрэ, эдэр көлүөнэ ыччаппытыгар үтүө холобур буолар дии саныыбын. Ытык эбэ тумуллаан киирэр Ампаардаах түбэтигэр уруккута 3 Пятилетка колхуос уһаайбата буолан ыаллар, фермалар олохторо ордон сыталлар.

Бу Ампаардаах сирэ өҥ буордаах буолан, үүнээйи үүнэригэр олус табыгастаах. Манна хортуоппуй уонна хаппыыста үүннэрэллэрэ. Улахан эбэ сылаас тыына кини салгынын харыстыыр буолан, сааскы хойукку тоҥоруу уонна күһүҥҥү хаһыҥ ыла охсубат сирэ. Онон бэрт өрдөөҕүттэн манна хортуоппуй үрдук үүнүүтэ кэлэринэн, суон сураҕырара. Ити үрдүк үүнүүттэн кынаттанан дойдубут дьоно элбэх киһи үтүө ааты, чахчы үлэлээн ылбыттарынан киэн туттабыт.

Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин хортуоппуй үрдүк үүнүүтүн ылан өр сылларга аатырдыбыт 1938 сыллаахха тэриллибит «Кыһыл сухаһыт»колхоз чилиэнэ, стахановец Большоев Данил Гаврильевич туһунан ахтыы.

Айан суолунан баран истэххэ Маар уонна Хаҥалас нэһилиэктэрин икки ардыгар суол кытыытыгар Большоевтар өтөхтөрө турар. Аччык саҕана элбэх киһи абыраммыт ыала, кэлин даҕаны суол ортото буолан, суол иис куһаҕан кэмигэр, төһөлөөх сатыы киһи үҥүрүк куйааска утахтанан, ыраах айанньыт сынньанан, хонон өрөөн ааспытын ааҕан сиппэккин.

Большоевтар бэйэлэрэ даҕаны олус аламаҕай, ыалдьытымсах ыал этилэр. Саха ыалдьытымсах ыалын кэрэкэн кэрэһитэ кинилэр буолаллар.

Сааскы сылаас сарсыарда халлааҥҥа бэргэһэ да саҕа былыт баара көстүбэт. От-мас саҥардыы көҕүрүмтүйэн эрэр, күөрэгэйдэр көй салгыҥҥа көҥүл босхо көччүйэллэр, көрдөөх ырыаларын дьиэрэтэллэр.

Хам-түм массыыналар, мотоцыкыллар бирилэтэн, биикинэтэн ааһар тыастара иһиллэн ааһар, онтон эмиэ уу-чуумпу буола түһэр. Ити аата рабочайдар бары үлэлэригэр бардахтара, онтон оҕо-аймах оскуоланы буллаҕа диэн бэйэтин кытта бэйэтэ кэпсэтэрдии ботугуруур. Саҥа тураат тиэргэнигэр тахсан, көй салгыны ыймахтыы олорор туус маҕан баттахтаах оҕонньор. Улаханныын-кыралыын күннээҕи түбүккэ түспүттэрэ ырааттаҕа, сорохтор үлэлии сырыттахтара, сорохтор үөрэнэ олордохторо. Хата сотору эбиэттэрэ буолуо, оттон мин баччааҥҥы диэри утуйан өрө тэбэ сыттаҕым. Итини этэн эрдэхтэрэ былыргы сахалар, кырдьар кырыыс, сорсуйар сор диэн. Оттон билигин атын үйэ, атын олох, атын ас- үөл, атын таҥас-сап, хайа уонна ким эйигин баттыа, атаҕастыа баарай. Оҕонньор чочумча соҕус саҥата суох олорбохтоото, онтон эмиэ ботугураан барда, хайдах эрэ аны биирдэ төрөөбүт киһи баар ини, дии саныыгын һы,һы… киһи да күлэр. Айылҕа оннук айбатах быһыылаах, ол эрээри кырдьаҕастар биһиги да маннык олох кэлэрин туһугар сырабытын, сылбабытын биэрдэхпит дии. Судаарыстыба ол иһин биһигини маннык үчүгэйдик көрөр-истэр, нус-хас сынньатар буоллаҕа дии. Билигин кырдьар кырыыс буолбатах, чиэс бочуот, эчи, бэйэбин кытта бэйэм мээрилэнэ олордохпунуй, бэйи киирэн аһыахха.

Оҕонньор тайаҕар тардыстан, аргыый аҕай турда уонна аа-дьуо дьиэтин диэкки барда. Ити Ынахсыт бөһүөлэгин ытык кырдьаҕаһа Данил Гаврильевич Большоев. Атыннык эттэххэ оҕо сааһын, эдэр чэгиэн кэмин урукку ыар батталлаах үйэҕэ атаарбыт. Кыра эрдэҕиттэн нэһилиэк сис баайдарыгар хамначчытынан үлэлээбит эстэн-быстан испит, ону Улуу Өктөөп быыһаабыт, күн сырдыгын көрдөрбүт, киһи хара гыммыт, көҥүл дьоллоох олоххо аҕалбыт.

Данил Гаврильевич Большоев син атын эмиэ кыаммат дьон курдук Советскай былаас туругурарын туһугар, эрдээхтик охсуспута, бэриниилээхтик үлэлээбитэ.

Сири түҥэтии, кулаактары кылаас быһыытынан эһии, инники кирбиитигэр сылдьыбыта, 1931сыллаахха “Кыһыл сухаһыт» диэн ааттаммыт колхуоһу тэрийсибитэ уонна ити хаһаайыстыба бастакы чулуу үлэһиттэриттэн, стахановецтарыттан биирдэстэринэн буола үүммүтэ. Ол курдук оҕуруот биригээдэтин биригэдьииринэн үлэлии сылдьан, өссө 1939 сыллаахха уһулуччу элбэх үүнүүнү ылбыта. Ити сыл оҕуруотчуттар гектартан ортотунан 150 нөҥүө сылыгар 130 сэнтиниэр хортуоппуйу 110 cэнтиниэр хаппыыстаны ылары ситиспиттэрэ. Бу харах холооһунунан саба кулаан быраҕан буолбатах, дьиҥ чахчы кыайыылаах үлэ түмүгэ этэ. Онон колхуостаахтар биир көлөһүн күнүгэр киилэ аҥаардыы хортуоппуйу, ону эрэ кыайбат хаппыыстаны үллэстибиттэрэ. Оройуоннааҕы «Кыһыл сулус» хаһыат 1940 сыл 6 нүөмэригэр «Кыһыл сухаһыт» колхуос оччотооҕу бэрэссэдээтэлэ Илья Семенович Кутанов маннык суруйбут. “Большоев быйыл ылбыт хортуоппуйун уонна хаппыыстатын үүнүүтүн кыраннан ааҕар, ол иһин аны сааскыга оҕуруот аһын олордор уоҕурдууну билиҥҥиттэн саҕалаата. Күһүн сир хадьымалын оҕуруот сирин кыраабылынан дэхсилээбитэ уонна сыыс отун ыраастаабыта. Оччотооҕу колхуос тэрилтэ, хаһаайыстыба өттүнэн мөлтөҕүн үлэһит илиитэ, көлүнэр көлөтө тиийбэтин, техниката суоҕун учуоттаатахха, бу төһөлөөх элбэх эрэйинэн, үлэннэн ситиһиллэрин өйдүүргэ кэбэҕэс».

Данил Гаврильевич уола Михаил, манна ааттыылларынан Мэхээлиһэ, аҕатын туйаҕын хатарбыта. Оҕо эрдэҕиттэн илии үлэтигэр эриллибитэ, тыа хаһаайыстыбатын араас үлэлэригэр барытыгар бастыҥ производственник быһыытынан биллэрэ. Коммунистическай үлэ ударнига, партия чилиэнэ, Михаил Данилович икки мэтээлинэн, хас да бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Кини быраата Сэмэн бэһис кылааһы бүтэрээт, колхуос производстватыгар үлэлээбитэ, онтон оҕуруокка үлэлээн, аҕалаах убайдарын ситиһиилэрин өссө куоһарбыта. Бу звено тохсус пятилетка устатыгар сылын аайы былаанын уонна эбэһээтилистибэтин ырааҕынан аһара толорбута. Оҕуруччуттар үрдүк таһаарыылаах үлэлэрин партия уонна правительство үрдүктүк сыаналаабыттара.

Звеновод Дмитрий Гаврильевич Иванов уонна тракторист Николай Данилович Иванов “Үлэ Кыһыл Знамята”, оттон, Семен Данилович Гаврильев “Үлэ Албан аата” иккис истиэпэннээх Орденынан наҕараадаламмыттара, массыына уонна мотоцикл фондаларынан бириэмийэлэммиттэрэ. Сэмэн өссө ити иннинэ “Килбиэннээх үлэтин иһин” Владимир Ильич Ленин төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиир мэтээлинэн, “Социалистическай куоталаһыы кыайыылаҕа” — диэн бэлиэннэн наҕараадаламмыта, Коммунистическай үлэ ударнигын бочуоттаах аатын ылбыта-диэн “Коммунизм суола” хаһыат 389 нүөмэригэр Хаҥалас 8 кылаастаах оскуолатын саха тылын учуутала, краевед тапталлаах учууталбыт сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ Василий Егорович Максимов суруйбута. Кыайыы 60 сылыгар ананан, “Кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэбит” диэн 2005 сыллаахха тахсыбыт кинигэҕэ суруллубут.

Большоетар иппит кыыстара Анна Үөһээ Бүлүүгэ олорор, төлөппүөнүнэн кэпсэтэн, кылгастык кини ахтыытыттан билиһиннэрэбин: «Мин эһэм Большоев Данил Гаврильевич туһунан ахтан ааһыахпын, биир ураты дьарыгын билиһиннэриэхпин баҕарабын. Ньурба улууһун Хаҥалас нэһилиэгэр хортуосканы, хаппыыстаны бастаан кини олордон саҕалаабыта дииллэрэ. 1931 сылтан олордон саҕалаан, сылтан сыл аайы сирин кэҥэтэн, өлгөм үүнүүнү ылан, бастыҥ оҕуруотчут аатын ылбыта. Ол саҕана барыта илииннэн үлэлээн хара буору хаһан, көрөн-истэн Советскай былаас саҕана, сэрии кэмигэр инники кирбиигэ сылдьыбыт, куруук колхуоһу тэрийсэн үлэлээн, төрөлкөй, кыахтаах, сахаҕа улахан оҕонньор эбит. Ол иһин нууччалыы большой диэннэр, Большоев диэн фамилияламмыт, дьиҥэр, Иванов Данил диэн эбитэ үһү. Киһи быһыытынан элэккэй, сымнаҕас майгылаах этэ, наар күлэ-үөрэ сылдьааччы. Кэлин уола Гаврильев Сэмэн Данилович, аҕатын туйаҕын хатаран, биллэр оҕуруотчут буолбута, үрдүк үүнүү маастара буолан “Үлэ Албан аатын” орденынан наҕараадаламмыта уонна “Иж-юпитер” мотоцикл биэрбиттэрэ. Кэлин звено үлэһиттэрэ хортуоска өлгөм үүнүүтүн хомуйан, инники миэстэттэн түспэт буолбуттара. Күһүн хортуоска хостооһунугар Ньурбаттан тиийэ кэлэн тэрилтэ үлэһиттэрэ, оскуола оҕолоро субуотунньукка кытталлара. Ампаардаах диэн сир хортуоскатынан өрөспүүбүлүкэҕэ тиийэ аатырбыта.

Эбэм, эһэм иккиэн да сүрдээх сымнаҕас майгылаах, элэккэй дьон этилэр. Нэһилиэктэн 5 км ыраах сиргэ, суол кытыытыгар Ампаардаах диэн сиргэ олорбуттара. Суол кытыыта буолан, былыр аттаах, сатыы киһи элбэхтик тохтоон, сороҕор хонон, аттарын сынньатан ааһаллар эбитэ үһү. Билигин да балаҕан иннигэр ат баайар сэргэ турар. Балаҕан эмиэ самнайан турар, кэлин автобус тохтоон ааһар сирэ буолбут этэ, билиҥҥи чайной курдук, ол дьону барытын эбээм тымныы быыппаҕынан, суоратынан, минньигэс, бэйэтэ оҥорбут лэппиэскэтинэн элбэх киһини салабаартан чэй кутан, күндүлүүрэ. Маннык үтүө дьоҥҥо иитиллибиппинэн киэн тутта кэпсиибин. Алта ыйдаах кыыһы ылан, көрөн-харайан, оскуоланы бүтэттэрэн баран, эбээм ол сыл 1976 сыллаахха 84 сааһыгар, эһээм эһиилигэр 94 сааһыгар бараахтаабыттара. Иккиэн уһун үйэлэнэн, элбэх оҕолонон, сиэннэнэн, дьоллоох олоҕу олорбуттар эбит. Ол кэмҥэ таайым Сэмэн эдэр да сааһыгар ыархан ыарыыттан 40 сааһыгар олохтон туораабыта. Мин күндү дьонум куруук мин сүрэхпэр, санаабар тыыннаахтар» -диэн кэпсээнин түмүктээбитэ.

Хаҥалас аҕыс кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэрбитигэр Ампаардаахха оскуола үөрэнээччилэрэ күһүн бары хортуоска хостооһунугар сылдьарбыт. Манна үлэһиттэр солуурунан эмис сыалаах эти хоточчу буһаран, сибиэһэй сүөгэйдээх килиэби эбиэппитигэр дэлэччи аһаталлара. Үгүс элбэх оҕо-дьон мустан хортуоска, хаппыыста хомуйан, ыллаан-туойан, тыраахтыр, массыына сырыыланан ааспыт сирэ. Ити кэрэ айылҕалаах сиргэ, эбэ кытыытыгар дьоммунаан сайын аайы оттоһорум, ийэбинээн ынах көрдөөн киэҥ сирдэри кэрийэрбит, сир аһын арааһын хомуйарбыт.

Чахчы даҕаны өҥ буорунан, киэҥ сирдэринэн, балыктаах күөллэринэн, байанайдаах ойуурдарынан биһиги Хаҥаласпыт аатырыан аатырар, сураҕырыан сураҕырар. 1999 сыллаахха тахсыбыт “Эчик Хаҥалаһа” уонна 2005 сыллаахха Кыайыы 60 сылыгар ананан тахсыбыт “Кинилэр ааттарыгар сүгүрүйэбит” диэн кинигэлэри туһанан суруйдум Валентина Сартаева-Васильева –
Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс”
доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит»
киинин салайааччыта
А.Павлова Дьокуускай куорат №1 орто оскуолатын
8 а кылаас үөрэнээччитэ