Беркина Вера Матвеевна

Чурапчы улууһун Мырылатыгар төрөөбүтэ. Аҕалара Батарин Матвей Дмитриевич өлбүтүн кэннэ , 1930 с. Ийэтин дойдутугар Тааттаҕа көһөн кэлэн, «Көрдөрүүлээх», холкуоска чилиэнинэн киирэн, сааһын тухары ыанньыксытынан үлэлээбитэ. Холкуостар холбоһууларыгар, кэлин «Коммунизм» холкуоска биэнсийэҕэ тахсыар диэри үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Ньирэйи ийэтиттэн арааран, ынаҕы туппаҕынан ыаһын, бастакы племеннай пиэрмэ төрүттэниитэ,  үрдүк үүт иһин охсуһуу үлэлэрин саҕалаһан, үгэннээн киирэн эрдэҕинэ, кини сүрэҕинэн ыалдьан, үлэтиттэн тохтоон хаалбытыттан хомойоро. Куоталаһыыга бастыҥ ыанньыксыттар ахсааннарыгар киирэн, хаһыакка оройуон «Бочуотун дуоскатыгар» тахсыбытынан киэн туттара.

Наҕараадалара: «1941-45 сс. А5а дойду Улуу сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» уонна үгүс үбүлүөйүнэй мэтээллэр.

хос сиэнэ Платонова З, 7Г кылаас

Күҥҥэ тэҥнээх күн күбэй ийэм

Даайа – Аммата. Тэйэр Хайа.  Бу Ытык хайа үрдүгэр тахсан, ыраахха диэри  нэлэһийэн көстөр дьикти   айылҕабын, аллара  дьэрэлийэ  устар  кэрэ Аммабын, тэйиччи көстөр Мырыла сэлиэнньэтин  көрдөрбүн эрэ,  ийэм барахсан  төрөөбүт, улааппыт сирэ – дойдута кэрэтиэн диэн үөрэбин – астынабын.  Маннык үтүө дойдуга  үөскээбит, улааппыт буолан, киэҥ, холку көҕүстээҕэ, ыллыктаах санаалааҕа, кэрэҕэ – үтүөҕэ тардыһыылааҕа  эбитэ буоллаҕа  дуу  … Хомойуох иһин, ийэм олорбут сирдэринэн, сүүрбүт – көппүт, дьиэрэҥкэй тэппит  ыллыктарынан  сылдьа иликпин.

Ийэм  сүрдээх сытыы, бэйэтин кыанар уол курдук кыыс, саас харалдьыт тахсыаҕыттан күһүҥҥэ диэри  хайаларынан, ордук  Тэйэр Хайаҕа үөһэ – аллара ынахтарын хомуйа, хайа ньургуһунун үргүү, үөһэ – аллара сүүрэрэ аҕай үһү. Этэрбэһэ олус алдьанан мөҕүллэр буолан, үксүн  атах сыгынньах дыгыйар эбит.  Эдьиийдэрэ эргэ баран атын сиргэ сүктэн барбыттарынан, Мария балта, доруобуйата мөлтөх соҕус буолан, тэҥҥэ сылдьыбат, Таня кыра буолан, бэйэтэ соҕотох сылдьар эбит. Биир да тэҥҥэ оонньуур дьүөгэлээҕин тоҕо эрэ ахтыбат этэ. Суоҕа эбитэ дуу…

Чэ бээ, ураты кэмҥэ олорбут, олох аһыытын – ньулуунун биллэр даҕаны үтүөнү, кэрэни эрэ ыраланар, күүстээх санаалаах, ураты олоҕу олорбут ийэм барахсан туһунан  тугу  истибиппин, тугу билэрбин суруйуум дуу. Баҕар, олоҕун салҕааччы кэнчээри ыччаттара билэллэригэр  наада буолуо. Киһи барыта хантан хааннааҕын, силистээҕин – мутуктааҕын,  төрүччүлэрин билэр  буолуохтаах буоллаҕа.

20 – с үйэ саҥатыгар Ыраахтааҕылаах Россияҕа төрөөбүт,21 – с үйэ аанын арыйсыбыт, Октябрьскай өрөбөлүүссүйэ кэнниттэн социализмҥа, сайдыылаах социализҥа олорбут, онтон капиталистическай сыһыаннаһыылары билэн испит,  күн сиригэр 91 сыл өсүөнүн санныгар сүкпүт  эбэҕит олоҕуттан ааспыт ыарахан  олох  өйдөбүллэрин  кыратык эмэ удумаҕылаттаргыт диэн бу ахтыыбын суруйабын. Ол олох эһиги билэр олоххутуттан олох  атын, ураты  ыарахан олох буоллаҕа..

Миэхэ  аҕа, эбэ, эһэ диэни билбэтэх киһиэхэ  күндүттэн күндү киһим ийэм эрэ буоллаҕа.

Ийэм  үөһэ суруллубутун курдук  Чурапчы оройуонун  Соловьев нэһилиэгин Мырылатыттан төрүттээх.  “Мырыла чинчийээччитэ П.М Васильев суруйуутунан, былыр сүрэхтэнии саҕана Хат Үрэх Халҕана, Кытыл Кыталыктааҕа уонна Хайа Хабдьыгырайа диэн үс ини — биилэр олорбуттар. Кинилэр «Батарин” диэн арааспанньаны  ылыммыттар. Онтон Ф Захаров суруйарынан Батара диэн киһи баар эбит Киниттэн Батарин диэн араспанньаны ылыммыттар”  ( Максим Сибиряков : “Чэппиэдэй Амматыгар ХI — Х үйэҕэ олорбут дьон удьуордара уонна ыччаттара”  кинигэтиттэн)  Бу ааттаммыт кинигэҕэ,  биһиги дьолбутугар,  “Батараттан  төрүттээхтэр ” диэн биһиги ийэбит төрүччүтэ баар.

Ийэм аҕата Матвей Дмитриевич Батарин Чурапчы  Мырылатын төрүт олохтооҕо, оттон ийэтэ Тааттаттан  төрүттээх Акулина Михайловна  Павлова. Ситэрэн эттэххэ,  эбэбит Павлов Иван Михайлович (Мойоорус) бииргэ төрөөбүт балта.

Батариннар Кэниэдэ үрэх төрдүгэр  кыстыыллар, Баҕалаах диэн сиргэ сайылыыллар эбит. Ону баран кэрийтэлиир кыах көстө илигиттэн олуһун хомойобун.

Ийэм аҕата Маппый сүрдээх үлэһит киһи эбит.  10 – ча ынахтаах, атыыр  үөрдээх  буоланнар, аҕалара. уола суох соҕотох киһи,  сарсыарда күн тахсыаҕыттан киэһэ им сүтүөр диэри түбүгүрэрэ. Бэйэлэригэр оттуулларын таһынан бэдэрээттэһэн оттууллара, уостаһан сүөһү иитэллэрэ  үһү. Аны бэйэтэ сири  тиэрэн оҥорбут хас да кыра – кыра  солооһуннааҕа. Онно оруос, дьаарысса , дьэһимиэн үүннэрэн, төгүрүк сыл сиир  бурдуктарын булунан, нэһилиэк маҥхааһайыгар да туттаран, онно эбии бултаан, балыктаан, быр – бааччы  сэниэтик олорбуттар.  Ордор   аһыттан – үөлүттэн, саас  куоракка  атынан киирэн, атыыһыттаан тахсар эбит. Онноогор   от үлэтин иннигэр куораттан ас – танас, чэй, табаах таһааран,  дьоҥҥо көмөлөһөн, улахан махталынан туһанара үһү. Оннук биир сырыытыгар,  куораттан сылайан, тиритэн – хорутан  кэлэн  иһэн, Чөркөөххө ыалга сылдьан, тымныы  уу дуу, ымдаан дуу иһэн,  онтон  иһигэр  уу  үөскээн, эдэр сааһыгар ( 51 сааһыгар курдук)   өлөөхтөөбүт.

Былыргы дьон, этэргэ дылы, таҥара  төһөнү биэрэринэн төрөөн эрдэхтэрэ.  Биһиги эһэлээх эбэбит 15-тэ оҕоломмуттарыттан, оччотооҕу эмчит, эмп – томп  суох эрдэҕинэ, 6 кыыс ордон  хаалбыт. Сорохторун ааттарын да була иликпит. Кинилэртэн Татьяна  кыратыттан ыарыһах эбит. Чычымахха үөрэнэ сылдьыбыт.  15 саастааҕар өлөөхтөөбүт. Оттон  саамай үөрэхтээх кыыстарын   Софьяны Чычымахха Петров Прокопий Георгиевич ? диэн сэниэтик олорор   киһиэхэ  аҕата күүһүнэн  кэргэн биэрбитэ, эмиэ эдэр сааһыгар өлбүт.Таҥара дьиэтигэр баар суруктан көрдөххө  10.06.1918 с холбоспуттар. Ол гынан баран онно Софья Матвеевна Федорова  уонна Прокопий Георгиевич Петров холбоспуттара суруллубут. Атын дьон буолуо дуо? Онон Улахан Анна, кыра Анна , Вера, Мария диэн кыргыттара хаалан, киһи – хара буолбуттар.  Син  4 уолламмыттар эрээри,  уол хаалбатах.   Оннооҕор биир уолу  « оҕо абааһытыттан» күрэтэн, балаҕан түннүгүнэн түһэрэн,  дьоҥҥо  ииттэрэ биэрбиттэрэ  үһү да, син биир өлбүт. Кэннилэригэр  хаалларар, туйах хатарар, аат ааттатар уолланарга баҕа баһаам буоллаҕа…  Оттон ийэбин  уол төрүө диэн күүппүттэрэ, кыыс буолан хаалан, окко түһээт таһыллыбыт үһүбүн диэн кэпсиирэ.  Эһэбит барахсан    Батарин  диэн арааспаанньатын сүгэр  ыччат билигин суох. «Кыыс – омук анала»  буоллаҕа.  Онон кини олоҕун утумнааччылар  билигин Беркиннэр, Петровтар, Абрамовтар, Нохсоровтар о.д.а. буолан сырыттаххтара…

Ийэм  эдьиийэ Улахан Анна  Петров Иннокентий Иванович диэн Игидэй киһитигэр кэргэн тахсыбыт.Иннокентий Иванович уонна улахан уоллара сэриигэ баран өлбүттэр. Киниттэн хаалбыт уоллаах кыыстан билигин элбэх оҕо, сиэн  бааллар. Эдьиийэ барарыгар ийэм кыра эбит.11 сыл аҕа курдук.  Эдьиийин ыраахха диэри эккирэтэн баран, от быыһыгар баттаҕа чачаран (кыратыгар сырдык эбит)  олорорун булан аҕалбыттар. Ол барарыгар Анна Матвеевна сүөһү – ас,  икки ат сыарҕатынан  таҥас – сап, кымыс оҥорор иһит толору кэмпилиэгин, нэдиэлэ устата  үүт уурар араас туос иһиттэри, мас иһит арааһын тиэнэн барбыта үһү. Оттон ийэм аах аҕалара өлбүтүн кэннэ көһөллөрүгэр, эмиэ ампаары толору оннук мас, туос иһит арааһа хаалбыта үһү.  Хаарыаны… Ааспыт олох кэрэһиттэрэ буоллаҕа.

Кыра Анна Чурапчыга Абрамов диэн киһиэхэ кэргэн тахсыбыта, хас да оҕоломмута биллэр этэ. Син ыйыталаһар көрдүүр этибит да булбакка сылдьыбыппыт. Люция Нохсорова өлөрүн саҕана  билэн баран, кыайан эппэккэ бараахтаабыт эбит. Ону хата, быйыл 2022 сылга булустубут.

Уола суох киһи эһэбит Вератын,   уоллуу таҥыннаран баран,  батыһыннара сылдьан, бары үлэтигэр көмөлөһүннэрэр эбит.  Ону билбэт дьон: « Маппый үчүгэй баҕайы уоллаах  эрээри кистиир эбит дии»,- дииллэрэ  үһү.   Онон ийэм бэйэтин кыанар, түргэн – тарҕан туттуулаах, үлэһит буола улаатан испит. Ол эрээри, аҕалара оччотооҕу  ыарахан кэмҥэ кыргыттарын,  инники олохторугар кыһаллан буоллаҕа, кыахтаах соҕус дьоҥҥо кэргэн биэрэргэ кыһаллар эбит. Аҕалара Вера 15 сааһын ааһыыта 50- чалаах эрэ киһи ыалдьан, суорҕан – тэллэх киһитэ буолбут.Ол иһин, тыыннааҕар кыыһын олоҕун буллараары уонна уола суох киһи күтүөтүн уол оҥостон, олоҕор олордон хааллараары буоллаҕа,  ийэбин  15  сааһын ааһыыта  17 – лээх диэн ыалларын уолугар  Федоров  Семен (биллиилээх нейрохирург Федоров Мухарям убайа    быһыылаах)  диэн  учуутал дуу, сберкасса үөрэҕэр үөрэнэ сылдьар дуу   киһиэхэ кэргэн биэрбит. Былыргы оҕоҕо төрөппүт тыла сокуон. Онон Вера, баҕарбатар да, кэргэн тахсар буолбут. Ийэм ол киһини: “Үчүгэй, наһаа сымнаҕас киһи этэ. Хоонньоспотохпут, оҕо курдук  сылдьыбыппыт », — диирэ.

Ыалдьаат, сылы кыайбатынан аҕалара өлөн, ийэлэрэ бигэ тирэҕин, иитэр – аһатар киһилэрин сүтэрэн, үс  кыра кыыһынаан тулаайах хаалан, кыһалҕа кыһайан, эргичийэ түспүт. Ол да иһин, былыр – былыргыттан  “Сон- саҕатынан, ыал – аҕатынан”-  диэн өс хоһооно мээнэҕэ айыллыбатах буоллаҕа. Ийэм аҕата 1928 сылга өлбүт.  Нөҥүө сылыгар   Мария, Таня  диэн кыргыттарын кытта  ийэлэрин бииргэ төрөөбүт  убайа Павлов Иван Михайлович (Мойоорус) Таатта Сиэллээҕэр “Көрдөрүүлээххэ” көһөрөн аҕалбыт.  Бу Чычымахтан 15 км  арҕаа сытар алаас.  Ийэм, кэргэннээх киһи   Мырылаҕа биир сыл  хаалан, ыччаттары  кытта саҥа хотон тутуутугар атынан мас таһыытыгар үлэлээбит. Онтон, төһө да үчүгэйдик олордор, дьылҕата буоллаҕа, дьонун суохтуура бэрт буолан  арахсан ,  1930 сыл Көрдөрүүлээххэ  кэлэр. “Көмүс тэриэлкэттэн” төкүнүйдэхпит ол. Ийэм барахсан,  иннигэр хайдахтаах ыарахан олох күүтэрин хантан билээхтиэ баарай… Федоровы кытта олорбута буоллар, олох атын  чэпчэки дьылҕалаах буолуох эбитэ  дуу.  Ол киһи 80 – нус сыллар диэки аймахтарыгар,    элбэх оҕолоох  Федоров Маркеллаахха, Харбалаахха  кэлэ сылдьан, Чычымахха ийэбин көрө кэлэ сылдьыбыт этэ.

Кэлээт, ийэтин кытта «Көрдөрүүлээх”  колхозка ыанньыксыттаа-бытынан барбыт. Батариннар көһөн кэлэллэригэр аҕалбыт сүөһүлэрин, сир оҥорор, оттуур тэриллэрин барытын колхозка холбообуттар. Ийэм  Мырылаттан миинэн кэлбит анал  атын эмиэ  туттаран, аһыйбыта аҕай үһү.

Онтон ыла Батариннар Таатта олохтоохторо буолаллар. Ийэм кэпсииринэн,  сотору ийэтэ Акулина Михайловна Чычымахтан чугас Ынах Күөлэ диэн сиргэ Васильев Иван Васильевич ( аатын кэлин буллум) диэн икки уол, икки кыыс  оҕолоох  сэниэтик олорор киһиэхэ кэргэн тахсыбыт. Ол оҕолортон Михаил Ивановиһы, дьиҥэр, билэр эбиппин да,  эрдэ билбэккэбин, орто дойдуттан барыан иннинэ тугу да ыйыталаспакка хаалбыппын.  Михаил Иванович идэтинэн бухгалтер, Ытык Күөлгэ олорбуттара. Сааһыран баран,  « Олоҕум аргыстара» диэн чараас хоһоон кинигэлэрин таһааттарбыта.

Ийэбит,   “Окко түспүт оҥоһуум, сиргэ түспүт сэрэбиэйим буоллаҕа , кэллэҕим иккис сылыгар бэйэбиттэн 10 – ча сыл аҕа Беркин Иван Ивановичка кэргэн тахсыбытым”,- диэн кэпсээбитэ.  Бу эмиэ колхозтаах,   уһун синньигэс, хара бэкир, сүрдээх сымнаҕас киһи эбитэ үһү. Холбоспуттарын туһунан 1932 сыл бэс ыйын 20 күнүгэр  8 № — дээх  актаны буллубут. Онно  Иван- 26, Вера -19 саастаахтар эбит. Оччотугар ийэбит 1913 сыллаах төрүөх, аҕабыт 1906 сыллаах буолаллар.  Ити саамай сөп сыл диэҕи, оҕолорун төрөөбүт  докумуоннарыгар  саастара  араастык суруллаллар. Аҕабыт 1927 – 1928 сс “Посемейный список» диэҥҥэ  24 саастаах. Онон кини 1903 с төрүөх буолар. Дьэ,  итинник.

Билиҥҥи сайдыылаах үйэ оҕолоро билбэт, ийэбинээн олорбут оччоооҕу ыарахан  олохпут  туһунан кыра эрдэхпинээҕи өйдөбүллэрбиттэн  кыратык  кэпсии түһүүм.

Ийэм бастакы оҕотун  Иваны 1933 с төрөппүт. Олус маанытык ииппиттэр. Ийэм  оҕобун  кыра эрдэҕинэ, саамай иистэнньэн дьахталларга  таҥаһын тиктэрэн, таҥыннарарым  диирэ. Кэлин, бу сиртэн барыар  да  диэри кини ыраастык, маанытык таҥнарын сөбүлүүрэ.  Тракторист да буоллар, биирдэ даҕаны  арыы – сыа буолбут таҥаһынан сылдьарын көрбөтөүм. Ол саҥаһым Мария барахсан  да өҥөтө буолуо эрээри, киһиттэн бэйэтиттэн  да улахан тутулуктаах дии саныыбын. Оччолорго Көрдөрүүлээҕинэн Охотскай Перевозка  айан суола ааһар буолан,  кэлии – барыы  элбэх эбит. Убайбын 3- 4 саастаах уолу кырдьаҕастар  ол  таһаҕасчыттартан  табах көрдөтөллөр эбит. Онно  көрдүү тиийдэҕинэ, ыллатан, хоһоон аахтаран баран (хантан билэрэ буолла), син  бэрсэллэр эбит. Ол “күндү астарын” тастараары табах таттараннар,  кыратыттан табахсыт буолбут. Онтукатын кэлин 40 – чатын ааһыыта   олох бырахпыта.

Ийэм эдэригэр кыанар эбит бадаҕа. Ону биир маннык  түгэнтэн сабаҕалыыбын. Көрдөрүүлээххэ  Уһун Халдьаайыга кэлин  үчүгэйдик  билэр, сүгүрүйэр киһим   Соров Михаил Герасимович –I  дьиэ кэргэнинээн тыа диэки, биһиги  суол нөҥүө күөл диэки олорорбут. Сайын  биирдэ кинилэргэ таҕыстым. Кэргэнэ Татьяна Кирилловна үүт астааччынан үлэлиирэ. Бөтүөннэргэ үүт турарын хайа  эрэ дьахтар сыҕарыталаары гынна. Онуоха Татьяна:  «Тыытыма, тыытыма, кыайыан суоҕа. Бу кыыс ийэтэ чиэппэр күүстээх  Беркин Биэрэ (наар итинник ааттыыллара) кэллэҕинэ, начаас оннун буллартыа”-, диэтэ.  Мин, хайдах эрэ, ийэбин соччото суох этиттэрбит   курдук санаан дьиэлээтим. Былыргы  ыарахан олоххо, кырдьык да, айылҕа  талбыт дьоно  хаалан, олоҕу салҕаан эрдэхтэрэ. Ийэбин  орто уҥуохтаах, бэйэтигэр сөп эттээх – сииннээх,  төгүрүк  хаптаҕай, сырдык соҕус сирэйдээх, баттаҕын  хаҥас өттүнэн саастаан, кэннигэр илдьэн чөмөхтүү  эринэр, дьоҥҥо атаҕастаппат тыллаах – өстөөх, хоһуун – хорсун киһи курдук өйдүүбүн.

Дьоммут  аҕыста  оҕоломмуттар эбит. Онтон 7 уол, ол иһигэр мин сэттис оҕонон  күүтүүлээх мааны  кыыс төрөөбүппүн. Онтон быраатым Рома  төрөөбүт. Төрүөм иннинэ,  арай ийэм түһээтэҕинэ, уһун мастары сүкпүт  үс уп  — уһун киһи киирэн кэлэн, ийэбэр мас ытарҕа кэтэппиттэр, онтон тахсан иһэн, төннөн кэлэн, көмүс ытарҕа кэтэппиттэр.  Ону ийэм:  “ Ытарҕа кыыс сүрэ. Кыраҕар  эн наһаа ыарыһах этин,  ол иһин мас ытарҕаны кэтэттэхтэрэ, онтон өлбөт быалаах, иитэр  киһи буолуохтаах  буолаҥҥын көмүс ытарҕа кэтэттэхтэрэ”,  – диирэ.  Кырдьык, мин кырабар наһаа ыалдьарым. Оннооҕор адьас кырабар “Бу оҕо бу  түүн өлөр буолла “- диэн аан ороҥҥо сытыарбыттара үһү. Улаатан  да  баран, бронхиттаах буолан, тумууну – сөтөлү аһарбакка, ыйы- ыйынан ыалдьарым.  Ол эрээри, мин  атаахтаан эриллэҥнээбэт, кынкыйдаабат  курдук этим. Арай, 3.5 сааспар диэри  «манна киһи суох”,-  дии – дии эмээри ийэм  эмиийин хаспытынан барарым үһү. Онон быраатым төрүөр диэри эмиий эмпиппин. Биир кыбыстар, умнубат атаахтаабыт түгэним маннык. Аҕабыт өлбүт кыһына бадаҕа.   Мин үгэспинэн, сөтөллөбүн, мөлтөхпүн. Сарсыарда ийэм, көтөҕөн олорон,  чэйдии олоробут. Арай,  дьукаах  дьахтарбыт күөрчэх ытыйда уонна  сугун кутта.  Мин  атаахтаатаҕым буолуо, ийэбэр ол күөрчэхтэн  сиэхпин баҕарарбын эттим. Ийэм дьукааҕыттан көрдөөтө да, бэйэбитигэр кыра диэн бэрсибэтилэр. Мин — ытаа. Ийэм барахсан онно эмиэ кистии – саба ытаһан, хараҕын уута сүүрэ олорбутун  санаатахпына, билигин да ытамньыйабын. Улаханнык хомойдоҕум буолуо,  оччолорго кыра да буолларбын,  итини үчүгэйдик өйдүүбүн.

Ийэм олохпор биирдэ эрэ мөхпүтүн,  таһыйбытын   өйдүүбүн.  Арай, бырааһынньык быһыылаах, 3 дьукаах ыалларбыт  бары  киэһэ аһылыкка   остуолларыгар олорон аһаан эрэллэр. Ийэм эмиэ биһигини ыҥырда. Мин олорон иһэн, “ аһаабаппын” диэн,  кыра биир орон турар хоспохпутугар  киирэн, тобуктуу түһэн, испин баттыы умса   сытан кэбистим. ( бу Тараҕанаҕа этэ). Иһим быһыта тутар курдуга.  Дьэ,  ийэм ойон кэлэн: « Киһи эһигини аһатаары муҥнанан, алаадьы, ыһаары бөҕө   оҥорбутун кэннэ, соруйан атаахтаан аһаабат буоллаҕыҥ. Олох туран аһаа»,-  дии – дии этэрбэс быатынан охсуолаата. Мин, биллэн турар, ытаатаҕым дии. Ийэм аттыбар олоро түһэн баран, хомойбута уҕарыйан, уоскуйдаҕа буолуо, туруоран,  көтөҕөн кууһа олорон сыллаата, ытамньыйда: « Чэ ытаама, тур.  Үчүгэйдик аһыыр буоллаххына эрэ,  киһи буолар буоллаҕын дии.  Аны итинник гыммат буол. Чэ тур, баран аһыах»,- диэбитин, билигин умнуганым иһин,   ону барытын  өйдүүр эбиппин.  Онтон атын ийэм барахсантан  таһыллыбатаҕым  да, мөҕүллүбэтэҕим да.  Көрсүө, ийэбин наар үөрдэ эрэ сылдьыахпын баҕарар  буоллаҕым. Наһаа да аһынар этим. Барытыгар батыһа сылдьан, кыахпынан көмөлөһүөхпүн баҕарар этим да, ыарыһах диэн хотоҥҥо олох чугаһаппатаҕа. Арыый улаатан баран, биирдэ эмэ тахсан,  саах күрдьүбүтэ, ынах үүрэн киллэрсибитэ буоларым. Онон, кыбыстыам иһин,  баччааҥҥа диэри ынаҕы  үчүгэйдик ыабаппын. Үксүн сайынын  отчуттарбытыгар өйүөҕэ анаан, лэппиэскэни  син оҥорсорум. Оччолорго  халааҥка оһох иннигэр анньыллар  тимир төгүрүккэ ууран, үтэн буһарыллара. Ол лэппиэскэм тиэстэтэ арыт наһаа сымнаҕас буолан ньолҕоруйан аллара күлгэ түһэрэ, ардыгар наһаа кытаанах гынаммын,  кыайан мэһийбэккэ, хаптаппакка эрэйдэнэрим. Дьэ, оннук олохпут араас кыһалҕалардааҕа. Сүөһүгэ чугаһаабытым диэн биир сайын 5 кылаас кэнниттэн (ыарыһах буолан, икки сыл хойутаан киирбитим)  “Ынахсыт” диэн сиргэ учуотчутунан үлэлээбитим. Син ыарахан үлэ этэ. 5-6 ыанньыксыт күҥҥэ 4 ыабыт  үүттэрин мээрэйдээн, барытын умуһахха киллэрэҕин, сарсыарда массыына кэллэҕинэ таһааран ыытаҕын…Ийэм  онно “Ынах күөлүгэр”  үлэлиирэ.

Улахан уола -12, Гриша 7, мин 3,5 саастаахпыт, бырааппыт Рома  3 ыйдаах  хаалбыппыт. Сэрии кэннинээҕи  олох көнө  илигинэ, соҕотох дьахтар  4  оҕону иитэрэ ыарахан буоллаҕа. Көмөлөһөр аймах суоҕа. Эдьиийбит Елена Ивановналаах бэйэлэрэ нэһиилэ тиийинэн олордохторо. Күтүөппүт Яков чугас олорор кэммитигэр окко – маска көмөлстөҕө. Дьиэтэ суох ыанньыксыт ийэбит ханна ыыталларынан көһө сылдьаахтыыра. Кыһын-кыстыкка, сайын – сайылыкка ынахтарын батыһаллара.     Убайым Иван олох кыратыттан саата сиргэ соһулла сылдьан  кустаабыт, куобахтаабыт. Үөрэнэ сылдьан, өрөбүл буоллар эрэ, кэлэн бултаан барара.  Убайбыт кыратыттан ийэтигэр көмөлөһөөрү, биһиги туспутугар эппиэтинэһин өйдөөн,  үйэтин тухары биһиэхэ аҕабыт курдук киһи буолбута. Кини көмөтүнэн ийэбит биһигин улаатыннардаҕа, үөрэхтээтэҕэ. Онон махталбыт киниэхэ  муҥура суох. Ол булдунан  бэйэбит эрэ буолбакка, ферма  ыала барыта абыранара. Оччолорго ыал бары баалларынан – суохтарынан ылсыһан – бэрсиһэн, өйөнсөн, ыарахан олоххо тыыннаах хааллахтара. Ийэм 20 киилэ  дуу истээх улахан сылабаардаах буолара.  Ону оргутан,  дьукаахтыылар  бары кэпсэтэ – кэпсэтэ,  иистэнэ  олорон,  чэйдээн ол сылабаары бүтэрэ сыыһаллара үһү. Кэлин  улааппытым  кэннэ  ийэм:  «Тыл куһуоктаах да  чэй  минньигэс буолара”,- диэн  кэпсиирэ. Ити “тыл куһуоктаах “ диэни  бастаан киниттэн истэн,  ис хоһоонун  билбэккэ ыйыппыппар: “ тыый оччолорго  ас  суоҕун кэриэтэ буоллаҕа дии. Онон кэпсэтэ – кэпсэтэ,  үөрэ – көтө аһаатаххына, топпут курдук буолар буоллаҕын”,- диэбитэ. Кини сүрдээҕин өс хоһооннорун, таабырыны, үһүйээннэри  да билэр этэ. Онон Чычымах оскуолатыгар  үөрэнэ сырыттахпытына, Прокопий Харлампьевич  Андросов  сорудаҕынан норуот тылынан  уус – уран айымньыларын  хомуйарбытыгар абыраммыппыт. Үүт эрийэ, иистэнэ олорон, муннун анныгар наар ыллыыр буолара.  Оттон  үөхсүү тылын саҥарарын өйдөөбөппүн. Арай  соһуйдаҕына : «Уой- маай, чуой – чаай!” , диэн муодатык үмүрэрэ. Ону киһи барыта муодарҕаан үтүктэрэ. Ону билиҥҥэ диэри өйдүүр дьон бааллар.

«Вера, оҕолоргуттан  оҕо иитэр сиргэ  ыытыаххын»,-  диэтэхтэринэ: « Ыыпаппын ,Советскай былаас моонньо  суон, хоргутан ыытыахтара суоҕа»,-  диирэ эбитэ үһү.  Ол да буоллар, кэлин  сэбиэт   сүбэтинэн, Гришатын Уолба детдомугар  ыыппыт. Онно кини 3-4 сылдьыбыт быһыылаах, 1953 сылга   саас кэлбитэ. Онно детдом сабыллыбыт эбит.  Биһиги Тараҕанаҕа олорорбут. Үөрүү бөҕө. Рома убайын батыһа сылдьар. Оннооҕор мин хайдах туллуктарга туһах иитэрин көрө хотон үрдүнэн сылдьыһабын.  Туллук бөҕөнү өлөрөн, улахан чугууммутугар буһаран,  дьукаах олорор ферма ыала бары иһэллэрэ. Миинэ  минньигэс да буолара. Гриша  колхозка  ханна ыыталларынан,  араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Биирдэ   Ытык Күөлгэ  тахса сылдьыбыта.  Кэлэригэр  балтыгар Раяҕа  бордовай дьүһүннээх, шерстяной наһаа үчүгэй ырбаахыны  аҕалбытын  кэтэрдэн, үҥкүүлэтэн көрө – көрө үөрэ  турарын  өйдүүбүн. Онтон ыла көрбөтөҕүм.   7 кылаас кэнниттэн 1961 с мин Бүлүүгэ үөрэнэ барбытым. Оттон кини, 1962 сыллаахха   22 саастааҕар саас Ытык – Күөлгэ сүөһү  үүрүүтүгэр тахсан иһэн, тулаайах киһи туох аанньа таҥастаах буолуой, тымныйан ыалдьан,   Ытык – Күөлгэ  өлөөхтөөбүт этэ..

Ийэм ыанньыксыт буолан, фермалары кэрийэн олорорбут. Ол олус ыарахан үлэ этэ . Хас биирдиилэрэ 15-20 ынаҕы торбостору көрөллөрө, сайын күҥҥэ 4 ыыллара. Кыһын  от киллэрэн аһаталлара,  саахтарын күрдьэн, түннүгүнэн таһырдьа быраҕан, онно  балбаахтыыллара  (киһи кыайан көтөҕөрүнэн котлет курдук быһыылаан тоҥороллоро), күнүс ойбоҥҥо үүрэн таһааран уулаталлара. Халлаан саҥардыы суһуктуйуута үлэлэрэ саҕаланара.   Сайын хас биирдиилэригэр 3 – түү т оту оттуулларыгар түһээн түһэрэллэрэ. Ама да ааспытын иһин , эт – үүт эрэйинэн оҥоһуллара эбит.  Аанньа таҥаһа – саба, аһа –үөлэ суох дьон кыһыҥҥы бытархан тымныыга тоҥон – хатан, сайыҥҥы өҥүрүк куйааска буһан – хатан биэрэллэрэ аҕай буоллаҕа дии. Ийэбин олус да аһынарым. Чараас болтуолаах (Сон) , былааттаах эрэ ( бэргэһэ кэппэтэ) бу чоочугураан киирэн кэлэрэ. Оччолорго уу саппыкыта, холуоһа эҥин диэн суох буоллаҕа. Ынах тириитэ  этэрбэстэринэн сылдьаллара.  Аны дьиэ түбүгэ, оҕону көрүү, аһатыы, түүн оһох сырдыгар талкыга  тирии имитии, этэрбэс тигии,  таҥас тигэн таҥыннарыы. Ийэм биирдэ эмэ талкыга сүөһү тириитин имитэригэр көмөлөһүннэрээри гыннаҕына,  кыайан эргиппэт этим. Бэйэтэ аҥар илиитинэн көмөлөһөрө, аҥарынан талкытын угун баттыыра. Ардыгар ыалы кэрийэн имии имитэр киһи кэлэн абырыыра.   Куобах тириитинэн суорҕан, тыһыттан, кулгааҕыттан аттаран бэргэһэ , сон иһэ  тигэрэ.  Төһөлөөх элбэх тирии этэрбэһи, таҥаһы, туос  иһити тикпитэ буолуой! Колхозтаахтарга  үлэлэрин күнүгэр   күһүн  эт- ас, арыы, туорах бурдук  түҥэтэллэр этэ.  Харчынан хамнас диэн оччолорго суоҕа.  Билиҥҥи курдук мээккэ бурдугу ылбаттара, онон  туорах бурдугу  илиинэн эргитиллэр бурдук тардар тааска тардан, лэппиэскэ оҥороллоро.Ону сатаан эрийиэххэ наада этэ Түргэнник эрийдэххинэ куруппалаан, рис курдук буолара.  1953-1954 сылга диэри, бурдугу  тардан  эбинэллэрэ. Таас аҕыйах ыалга баара.  Ийэм  Чычымахха Малышев Андрианнаахха  баран тардара  Халааҥка оһоххо сууккаҕа биир сыарҕа мас оттуллара! Онон  кэргэнэ суох дьон  оччо маһы илии эрбиитинэн эрбээн, хайытынан олорбуттара. Син обургу кыыс  Тараҕанаҕа эмиэ аҥаардас Татаринова Мариналыын  итинник сордоноллорун көрбүт, билэр буоламмын суруйабын.  Электричество уота суох. Кыраһыын лаампата биир эмэ ыалга баара. Ийэбит    ыһыырынньык диэн бытыылкаҕа  таҥаһы симэн, онно чүмэчи сыатын кутан, харыстаан аһыырга эҥин эрэ туттарбыт.  Сылаас таҥас,  дэлэй ас кэлиэ дуо, суоҕа. Дьэ бу алдьархайы. Хайаан тулуйан үлэлии сылдьаахтаабыттара буолла. Чахчы, айылҕалара талан хаалларбыт ыһыы дьон олоҕу салҕаатахтара.  Эһиги эбэҕит Вера Матвеевна  оннук кытаанах, ыарахан  олоххо олорбута.

Чычымахха кэлиэхпитигэр диэри,  Уоҕаҥҥа, Учайга, Чараҥҥа, Көрдөрүүлээхэ, Тараҕанаҕа, Ынах Күөлүгэр, Ынахсыкка   олоро сылдьыбыппыт.  Уоҕаҥҥа этэ дуу, муостата суох, муус түннүктээх, халааҥка оһохтоох балаҕаҥҥа  кыстаабыппыт. Үс дьукаах ыал быһыылаахпыт. Атын оҕо суоҕа.  Мин 4-5 саастааҕым буолуо,  көмөлөһөр баҕалаах буоллаҕым, 1-2 түннүк хаарын сарсыарда кыһыйбыта,  талах сиппииринэн  балаҕан иһин харбаабыта буолан быыл бөҕөнү көбүтэрим. Уу эрэ  ыстахха син үчүгэйэ. Оонньуурум диэн: ийэм оҥорбут 2  эриэн талах ынаҕа,  куул таҥаһынан тигиллибит кыракый мөһөөччүккэ   хааламмыт алдьаммыт иһит бытархайа. Онно сибэкки ойуулаах дуу, күп – күөх дуу таас баар буоллаҕна саамай күндү  буолара. Уопсайынан,  кыра эрдэхпинэ,  оонньуурбут суох буолара. Ийэм туох эмэ кумааҕынан сирэйдээн, сыахай (куукула)  оҥордоҕуна да,  өр барбата.  Арай биирдэ  ийэм Чычымахтан   Малышева Елена Семеновнаттан ( Георгий Романович Малышев кэргэнэ) араҕас муос төбөлөөх, аллара өттө баатанан симиллэн оҥоһуллубут бытархай сибэккилээх кыһыллыҥы  сиидэс былааччыйалаах  куукула аҕалбыта. Үйэбэр ол соҕотох  маҕаһыын  оонньууругар  үөрдүм да этэ.     Ыарыһах, кыра да  буоламмын, үс сыл балыс бырааппын кыайан көрбөппүн.  Ийэбит ынаҕар тахсарыгар  Романы  балаҕан  баҕанатыгар , уһун соҕус быанан, түһэн орон кытыытынан сылдьар гына,  баайан кэбиһэрэ.  Кэлин,  нуучча  дьиэтигэр  олоро тиийбиппитигэр, үөрэн  саҥа аллайбыта :  «Хата, манна баҕана суох эбит ээ, кэлгиллибэт буолбуппун “,- диэн.

Биирдэ кылгастык “Көрдүгэн» ыалыгар дьукаах  олоро сылдьыбыппыт.  Мин, үгэспинэн, сөтөллөбүн, мөлтөхпүн. Сарсыарда ийэм, көтөҕөн олорон,  чэйдии олорор. Арай  дьукаах  дьахтарбыт күөрчэх ытыйда уонна  сугун кутта.  Мин  атаахтаатаҕым буолуо, ийэбэр ол күөрчэхтэн  сиэхпин баҕарарбын эттим. Ийэм дьукааҕыттан көрдөөтө да, бэйэбитигэр кыра диэн бэрсибэтилэр. Оннук бөҕө буоллаҕа дии. Биир ынах үүтүн үрдэ төһө бэйэлээх буолуой. Биэрбэтэҕэ да сөп курдук. Мин ытаа. Ийэм барахсан онно эмиэ кистии – саба ытаһан, хараҕын уута сүүрэ олорбутун  санаатахпына, билигин да ытамньыйабын..  Кырыымчык, ыарахан олоххо буолбут  итинник кыра да түгэннэр  умнуллубаттар эбит диэн аҕынным

Көрдөрүүлээх эҥэр  олордохпутуна,  биир  хара сомуор ынахтаах этибит. Ол үүтүнэн – аһынан   абыранар буоллахпыт. Ол хантан тиийиэй. Лэппиэскэҕэ арыы көрдөөтөххө, ийэбит: “ Ээ, һидьиэ, лэппиэскэҕит иһигэр арыылаах ээ. Сиэн” , — диирэ.  Ийэбит барахсан ынаҕын  иитээри онно – манна тыа саҕатыгар от охсон хаһаанара.

Ийэбит  соҕотох киһи биһигини иитээри эргичийдэҕинэ- урбачйдаҕына табыллар буоллаҕа. Тараҕанаҕа  олордохпутуна,  куобахха  быһыт туттаран бэйэтэ  көрөрө. Туһахха иҥнибит куобах ытыырын иһиттэҕинэ, аһынан онно тиийбэт, ылбат эбит. Арай биирдэ күһүн, көҥүл буола илигинэ,   туһаҕыттан  куобахтаах кэлбит. «Оо, аттаах тойоттор иһэллэр быһыылаах “, — диэн таһыттан киирбит дьукаахтара эппитигэр, ол икки куобаҕын бэриинэтин анныгар  анньан кэбиспит  уонна уолугар Ромаҕа:  “Тойотторго этээйэҕин, дьэ сэрэн”,- диэбит.  Таһыттан дьон киирээтин уола  иннилэригэр сүүрэн тиийэн:  «Биһиэхэ бэриинэ анныгар куобах суох ээ»,- диэбит. Бүттэхпит ол. Хата, күлсэн баран, ыстарааптаабакка барбыттара үһү. Тараҕанаҕа Новгородов Василий Николаевич ииппит дьонунаан уонна Татаринова Марина Паповна буолан дьукаах олорорбут. Марина оҕолоро атын сиргэ сылдьаллара. Маша эрэ кэлэ сылдьыбыта.   Ол кэмҥэ Анна ( Наар былааттаах сылдьар тараҕай Анна ),  үчүгэй ыанньыксыт буолан, Москваҕа быыстапкаҕа баран кэлбитэ. Онно оранжевай үчүгэй  баҕайы пластмассабай  тастаах кыра будильник аҕалбытын, чаһыыны билбэт дьон,  бары саҥа көрөн, сэргии бөҕө буолбуппут. Бу сүрдээх үчүгэй  киһи этэ. Миэхэ, доруобуйабын тупсараары, күн аайы, күүһүлээн кэриэтэ  аһыйбыт сүөгэй уутун иһэрдэрэ.  Баҕар, ол доруобуйам көнөрүгэр  туһалаабыта буолуо. Оҕонньоро  Мэхээлэ булчут, миэхэ олус үчүгэйдик сыһыаннаһара. Оннооҕор  биирдэ  бытыгын кырыйтарда. Ол кэнниттэн: « Мэхээлэбит  сэбэрэтэ үчүгэй баҕайы эбит ээ” ,- диэн күллэрбиппин. Ийэм  ол Мэхээлэ өлөрбүт булдун сүлсүһэрэ. Олус түргэнник куобаҕы сүлэрэ үһү.  Оннооҕор биирдэ 100 – чэкэ куобаҕы биир күн  сүлбүтүм диэбитин өйдүүбүн. Аны булчут түүлээҕин мээнэ тырыта – хайыта тыыппат буоллаҕыҥ дии. Атыыга туттарыллар гына  сэрэнэн сүлэҕин. Ону оҕонньор тиирэн, куурдан иһэрэ.Оччолорго куобах олус дэлэйэ. Ийэм куобах кулгааҕын сүлэн,  харатынан киэргэтэн , уорҕатыттан  суорҕан тигэрэ. Үтүлүк, бэргэһэ, кээнчэ кэпсээҥҥэ да киирбэт.

Рома аҕаланыан наһаа баҕарар этэ. Кэлбит – барбыт дьон: “Миигин аҕа оҥостуон дуо?” – диэн ыйыттахтарына,  үөрэн төбөтө  кэҕиҥнэс буолара.  Уол оҕоҕо аҕа олус күндү буоллаҕа. Онно олорор кэммитигэр биирдэ  кыһын  саҕынньахтаах, уһун этэрбэстээх, туох эрэ түүлээх бэргэһэлээх киһи кэлэ сылдьан :  “Вера, тоҕо  биир эмэ киһини булан кэргэн тахсыбаккын, бачча элбэх оҕолоох киһи. Баҕалаах маска ыттар баҕайыта“, — диэн оруобуна баҕана аттыгар туран эттэ.   Мин ол «баҕалаах маска ыттар баҕайыта»  диэн туох буоллаҕай диэн мунаарыы бөҕө, ол иһин  өйдөөн хааллаҕым.   Кэлин билбитим, ол  Чөркөөхтөн сылдьар Протодьяконов  Афанасий Семенович эбит. Ийэм аймахпыт диирэ. Ол иһин, оскуолаҕа сылдьан, Чөркөөххө  саахыматтыы барбыппар, кинилэри ыйан, онно баран хоммуттаахпын. Тугунан аймахтыыбытын быһаара иликпин. Алҕас быһыылаах, төрүччүлэригэр алтыспат курдукпут. Аны Чөркөөх кинигэтигэр: «Ийэм  Көрдөрүүлээх Беркиннэр кыыстара. (ол кимэ биллэ илик). Вера эмээхсин 2 уол, 1 кыыс оҕолоох. Онтон улахан уолу Уйбааны эрэ билэбин. …» , — диэн  Жегусов Иван  суруйбута баар. Кини эмиэ  ханан уруулуубут биллибэт.

Тараҕанаҕа олордохпутуна, И.В.Сталин ыалдьарын, туруга хайдаҕын туһунан күн аайы аттаах  агитатор  дуу, биригэдьиир дуу  кэлэн кэпсиирэ. Оччолорго сибээс оннук эрэ этэ. Бөһүөлэккэ  хонтуораҕа  биир илиинэн эриллэн холбонор телефон, ханна эрэ биир тэриэлкэ радио баара эбитэ буолуо. Оннуктары  эһиги билбэккит, көрбөтөххүт.  Музейга интириэһиргээн көрөөрүн.  Онтон биирдэ: “Күн Сталин өлбут,  сарсын 5ч  (чааһын  өйдөөбөппүн), 5 мүнүүтэ  траур  буолар”,- диэбиттэр. Ол 1953 сыл этэ.  Ол ыйыллыбыт  чааска,   дойду бүтүннүүтэ иһийиитигэр холбоһон, ферма дьоно бары мустан, үөһэ  өһүөҕэ  открытка саҕа Сталин мэтириэтин ыйаан баран,  саҥата суох  сөҥ түһэн,   көрөн  тураллар. Ийэм миигин  кууһан турар. Санаабар, наһаа уһуннук турдулар. Дьэ оннук,   Күн Сталиннарын кэриэстээн,  ыраах Саха сирин биир муннугар  итинник бырастыыласпыттара.

Ийэбит биһигини  батыһыннара сылдьан,  сир астыыра.  Ордук отоҥҥо сылдьарбыт. Түөртүүр  ыам  кэнниттэн, ол күнүс 4 ч диэки  буолара эбитэ  буолуо, Тараҕана алааһын туораан, билигин олох  отон үүммэт буолбут “Дьаакып тыатыттан” отон  бөҕөнү  үргээн кэлэрбит. Ийэм улахан тымтайга  сүгэрэ.   Биир сыл 100 – тэн тахса киилэ отону соҕотуопкаҕа  туттаран, оскуолаҕа киирэргэ таҥаспытын – саппытын  ылан  үөрбүппүтүн  өйдүүбүн. Сороҕор быраатым Ромалыын  чугас  күөл кэннинэн,  Чычымахтан Көрдөрүүлээххэ барар суол нөҥүө турар  “ Кыһа  солооһунугар “ бэйэбит баран дьэдьэнниирбит. Киһи бөҕө буолара.  Кини кыра,  4 – 5 саастаах киһи сүрэҕэлдьиир бөҕө буоллаҕа.  «Төбөбүн быттар бөҕө  сиэтилэр» , —  дии- дии  кумаардартан  сапсына, тарбана турара үгүс буолааччы.  Биирдэ,   ферма ыалларыгар анаан,  күрүө иһигэр  уопсай хортуоппуй олордор сир оҥорбуттара. Онно ыаллар бары, сир ылан, олорпуттара. Биһиэхэ кыра соҕус солуур улахан ортотунан  ким эрэ сиэмэ хортуоппуй биэрбит. Ийэбит ону баран олордорго эттэ.   Бырааппынаан солуурбутун икки өттүттэн тутан, кырдьык – хордьук күрдьэхтээх баран, сири буллардыбыт.  Дьону үтүктэн, сайын биирдэ баран, көмпүтэ буолбуппут.  Хомойуох иһин, төһөнү  хостообуппутун өйдөөбөппүн. Ийэбит хостоотоҕо.

Чычымахха көһөн  кэлбиппитигэр  таайбыт Павлов Николай Иванович ветеринарынан,  кэргэнэ  Анна Денисовна зоотехнигынан үлэлииллэрэ. Ол кэмҥэ Чычымахха племеннэй үлэни, ньирэйи ийэтиттэн арааран, туппаҕынан ыаһыны киллэрбиттэрэ.  Олус билиилээх үлэһит дьон этилэр. Үлэ бары салаатыгар социалистическай  куоталаһыы  олус тэнийбит кэмэ этэ.Ийэм  ыанньыксыттыыра. Бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьара. Ол туоһутунан  хаста да оройуон  Бочуотун  дуоскатыгар тахсыбыта  буолар.

 

— 1951 – 1952 сс үөрэх сылыгар оскуолаҕа үөрэнэ бардым. Ийэм сырдык дьүһүннээх ырбаахы, хара саары этэрбэс,  туох эрэ хаакы курдук дьүһүннээх таҥаһынан санныга сүгэр  суумка тиктэ. Учууталым Мария Николаевна Миронова. Биирдэ  сорох сатыы, кыралар  ат тэлиэгэтигэр (оҕус дуу)  олорон, балтараа көс кэриҥэ ыраах  Көрдөрүүлээхпитигэр  бардыбыт. Элбэхпит. Онно ким эрэ “Бойуос” туһунан  сэһэни суолу быһа кэпсээн, суолу билбэккэ хааллыбыт.  Олус интириэһинэй. Онно убайым Аввакумов Володя барсан иһэр. Кинини “Бойуос” диэн ааттааччыларын иһин  ити өйдөөбүппүн. Кэлин маны Р.А.Кулаковскай кинигэтигэр ааҕан турабын.  Итинник биирдэ эрэ баран турабын.

Интернакка ыллылар. Поварбыт Миронова Акулина Афанасьевна. Киэһэ аайы  оҕолор балалайканан үҥкүү, хаамыска, тыксаан бөҕө буолаллар. Мин сиһим аллараа өттүнэн,   икки улахан кутургуйа тахсан,   ыарыы бөҕө.. Ону убайым Иван билэн,  балыыһаҕа илдьэн хайыттарда.  Суола билигин да баар. Аны тымныйан ыалдьан, балыыһаҕа өр сыттым. Улахан оҕолор  Мэйи Баалыгар интернакка олороллор. Балыыһа түннүгүнэн күн аайы кинилэри кытта убайым ааһарын кэтиибин. Онон ол сыл үөрэнэн бүппүтүм.   Миигин  сотору  Баайаҕа санаторийыгар ыыппыттара. Онно миигин Ытык – Күөлгэ Көрдөрүүлээхтэн ким эрэ  акка мэҥэһиннэрэн илтэ. Мин, ат кыратык сиэлээри гыннар эрэ, иһим – үөһүм сахсыллан, “тохтоо да тохтоо” диибин. Ону ол киһи сөбүлээбэт, тохтоппот буоллаҕа дии. Айан ыраах. Олус да ыарахан айан этэ. Ытык Күөлгэ Павлов Николай Ивановичтаахха тиэртилэр. Муосталаах, хостордоох дьиэлээхтэр. Арай киэһэлик ким эрэ саҥарар да саҥарар. Мин муодарҕаан көрүү – истии бөҕө. Эмиэ да, ким да саҥара  олороро көстүбэт. Хоһу өҥөйөн көрбүппүн, муодаҕаабыппын  көрөн, саҥаһым Анна Денисовна  үөһэ дьиэ муннугун диэки  хара тегүрүк тэриэлкэ курдугу ыйда уонна  ити радио диэн кэпсиир диэтэ. Дьэ,  эдьиийгит  ааспыт үйэ ортотугар оннук сайдыыта суох кэмҥэ олорбута. Бу аҕыйах кэм иһигэр төһөлөөх сайдыы барбытын тэҥнээн көрүн. Дьоллоох да оҕолоргут!

Баайаҕаҕа  кыһыны быһа сыппытым кэннэ, сааһыары күтүөппүт  Аввкакумов Яков Васильевич  ат сыарҕатынан баран, суулаан  аҕай  тиэйэн аҕалбыта да,  син – биир тымныйбыт этим.  Онон  күһүн иккистээн Баайаҕаа ыыппыттара.  Онно Сокольникова Александра, Антоев Спартак буолан барбыппыт. Сүрдээх үчүгэйдик  сылдьыбыппыт. Александра Пантелей-моновна Иванова биир дойдулаахтарым диэн  чугастык сыһыаннаһара.  Аны санаторийга Дедюкин  Иван диэн  тараҕай, үгүс төбүрүөннээх, (ону муодарҕаан көрөрүм) сүрдээх сымнаҕас, аҕыйах саҥалаах   учуутал  үөрэппитэ. Хас оҕону үөрэппитин өйдөөбөппүн.  Арай, саҥа дьылга үчүгэй үөрэхтээх оҕолор олохтоох оскуолаҕа бырааһынньыкка бараҕыт диэтилэр. Саҥа таҥас биэрдилэр. Миэхэ кыһыллыҥы  дьуһүннээх  маҥан горошкалаах  ыстааннаах,  иннигэр тимэхтээх, сиэптээх  куопта   кэтэттилэр. ( кэлин билбитим, утуйар пижама эбит )   Үөрэбин.  Бардыбыт.  Онно бастакы бириэмийэбин “ Махтал сурук” уонна   “ Конек Горбунок», «Сказки»  диэн кинигэлэри биэрдилэр. Дьэ, ити сылтан ыла доруобуйам арыый көнөн,  1953 – 1954 сыллардааҕы үөрэх сылыттан Чычымах  оскуолатыгар  үөрэммитим.

Кыратык сэгэтэн  оччотооҕу  оскуолаҕа үөрэммиппитин ахтан ааһыым.Оччолорго ньулобуой  ( подготовительнай) кылаас диэн баара,  күһүҥҥүттэн онно үөрэнним. Оскуолабыт барахсан билигин суох. «С» буукубалыы быһыылаах, уһун  көрүдүөрдээх  мас  дьиэ. Маһынан оттуллар 5 дуу нуучча  оһохтоох. Араас тэрээһиннэри ыытар  син обургу заллаах. Онно кыһынын  уһун переменаҕа балалайканан, баянынан уҥкүү, ырыа тэриллэр. Кылгас переменаҕа, дьуһуурунай учуутал салалтатынан,  подружкалаһан баран, хорунан ырыа ыллыы – ыллыы көрүдүөр устун төттөрү – таары  хаамабыт. Сүүрүү, мэниктээһин суох. Сылаас буоллар эрэ, таһырдьа оон-ньооһуну тэрийэллэрэ. Кылааска икки оҕо олорор  иҥнэри сирэйдээх, кыра аһыллар хаппахтаах хара мас паарта, утары истиэнэҕэ хара мас дуоска. Оо, ол миэлтэн туртайбыт дуоска ырааһырбакка сордуур да этэ! Учууталым Аграфена Степановна Миронова.   Бары предмеккэ  иккилии кылаас оҕотун биир кылааска биир учуутал үөрэтэрэ.  Киниэхэ мин  3 сыл үөрэммитим .  Үчүгэй учуутал этэ. Умнубат биир махталлаах  түгэммин суруйуум дуу.   4 –с кылааска үөрэнэ сырыттахпына, күһүн Аграфена Степановна  ыҥыран ылан:  “ Улахан дьону үөрэхтээһин  бара турар. Ийэҕин ааҕарга, суруйарга үөрэт. Саас экзамен тутуохпут»,- диэтэ.  Ийэм  сорох буукубалары билэр  этэ, хаһыакка  улахан буукубалары син ааттыыра.  Кыралаан  дьарыктанныбыт.  Саас ийэбин, кырдьык, экзамен туттара ынырда.  Тугу ыйыппытын,  кэпсэп-питтэрин билбэтим.  Арай,  сотору   хамнаһын диэн 40 солк кэллэ. Оо, ийэм онно үөрдэҕин! Учууталым ол  биһигини өйөөрү  оҥордоҕо.  Төрдүс кылааска  биһигини Анастасия Куприяновна үөрэппитэ. Кини биирдэ ким туох буолуон баҕарар диэн сочинение суруйтарда.  Ол суруйбуппутун  уура сылдьыбыт эбит. Ону архыыбыттан  уонча сыллааҕыта аймаҕа Варламова  Тамара  булан миэхэ  биэрбитэ. Онно мин  суруйбуппуттан: « Мин улааттахпына,   Аграфена Степановна курдук учуутал буолуом.  Кини  наһаа үчүгэй учуутал, нэһилиэгэр депутатынан үлэлиир…»,- диэн.  Ол  депутат  диэн  кимин билбэтим буолуо ээ. Ким эрэ эппитин суруйдаҕым буолуо.   Оскуолабытыгар бары наһаа үчүгэй учууталлар үлэлииллэрэ. Итинник кинилэр кыра кылаастан ыла ким туох буолуохтааҕын, ыйыта, билэ, бэлэмнии, сыал – сорук туруоруна  сылдьалларын  ирдиир эбиттэр. Итинэн сибээстээн, өссө биир олох умнубат түгэммин ахтан ааһыахпын баҕарабын. Сэттис кылааска  үөрэнэбин. Кылааспыт салайааччыта уонна математикага  Кулаковскай Реас Алексеевич үөрэтэр. Биирдэ кылаас чааһыгар кини  туох үлэһит буоларга былааннана сылдьарбытын й ыйытар. Оҕолор бары  тура – тура ким суоппар, киномеханик, библиотекар о.д.а  буолуохтарын баҕаралларын этэллэр. Миигин туруорда. Саҥарбаппын. Тоҕо диэтэххэ, учуутал буолуохпун баҕарарбын оҕолор билэллэр уонна уолаттар өссө « учуутал, учуутал» диэн  хаадьылааччылар. Бу да сырыыга туран истэхпинэ кэккэлэһэ олорор уолум  инньэ диэтэ. Онтон өһөспүтэ буоллаҕым буолуо, ким буолуохпун баҕарарбын эппэтим. Дьэ доҕоор, Реас Алексеевич миигин мөхпөт дуо.  «  Беркина, хаҥыл ат курдук буолума.  Эйиигиттэн итинниги күүппэтэгим. Кэлэйдим. Билбитим буоллар, сайын эйиигин соҕуруу күүлэйдэтэ ыыттарыа суох  этим, суолгар туора сытыам этэ.  Хайдах  киһи үөн – көйүүр курдук туох да сыала – соруга суох олоруохтааҕый ? “- диэтэ.  Ити 6 – с кэнниттэн оройуон 7 бастыҥ үөрэнээччилэрин кытта “Якутск – Казань – Москва” маршрутунан экскурсияҕа  бара сылдьыбыппын таарыйан ааспыта.  Кулаковскайдардыын суол нөҥүө – маҥаа ыаллыы олорорбут. Онон, киэһэ   быһааран, бырастыы гынарыгар көрдөһөн,  суруйан  баран, куттаннарбын да, таһааран туттаран  кэбиспитим. Хата, үчүгэй баҕайытык көрсүбүтэ. “Хайа, Света, мааҕыаҥҥы кэпсэтиибитинэн суруйдун дуо?”- диэбитигэр “Ээх” диэт  куоттум.  Мин баҕа санаабын толорон, сэттис кылаас кэнниттэн, үлэһит буолан,  ийэбэр көмөлһө охсоору, Бүлүү училищетыгар барбытым.  Бу түбэлтэни  олоххутугар бары сыаллаах – соруктаах олорор буоллларгыт  диэн    суруйдум.  Киһи ханнык да үлэттэн, ыарахантан чаҕыйбакка үтүө суобастаахтык  үлэлиир эрэ буоллаҕына, олох бэйэтэ суолу аһан, сирдээн иһэр,  ситиһиигэ, ыра санаан туолуутугар  тиэрдэр   буоллаҕа. Онон, үөрэх – билии, үлэ  — олох төрүтэ, үөрүүтэ, дьоло  буолар  сөпкө суруйан эрдэхтэрэ.

Ийэм барахсан, хата, үйэтэ уһаан,  үчүгэй олоххо тиийэн, оҕолорун, сиэннэрин  тапталларыгар, кыһамньыларыгар угуттанан, дьоллоохтук олорон, 91 сааһыгар бу орто дойдуттан бараахтаабыта. Ыарахан олоххо олорбут киһи  үйэтэ уһууругар  арыгы испэтэ, табаҕы тарпата, куруук чэнчистик, сууна – тараана сылдьара, сайыны быһа, сиэннэрин батыһыннаран сөтүөлүүрэ, күҥҥэ сыламныыра көмөлөстөҕө дуу  дии саныыбын. Күн  аайы төбөтүн оройуттан сирэйин диэки сиигитэн ылар идэлээҕин муодарҕыырым. Күннэтэ үрүҥ аһа, этэ суох табыллыбата.   Сарсыарда аайы күөрчэх сиирэ, утуйарыгар суорат иһэрэ.   Кини кырдьык, үтүөҕэ, кэрэҕэ наһаа тардыһыылаах буолара. Бииргэ олорор кэммитигэр концерга, киинэҕэ үгүстүк сылдьарбыт. Маанытык  таҥнарын наһаа сөбүлүүрэ. Бырааһынньык аайы  борустуой сиидэс, штапель да таҥастартан буоллар, ырбаахы тиктэрэрэ. Күҥҥэ 2 – 3 таҥаһын уларыттара. Онон кыахпынан,  эдэригэр таҥныбатах үчүгэй таҥастарын таҥыннара  сатыырым. Олоҕу биэрбит, ииппит, улаатыннарбыт, киһи оҥорбут ийэбитигэр  бары  төлөммөт иэстээх, олохпут тухары махтанар, сүгүрүйэр иэстээх буоллахпыт.

Ийэм үйэтигэр биирдэ эрэ арыгы испитин өйдүүбүн. Тараҕанаҕа олоробут. Мин 6 – 7 саастаах буолуом. Биирдэ ийэм Чычымахтаан баран, хойукка диэри кэлбэтэ Биһиги күүтэн таһырдьа сылдьабыт. Арай, ийэбит оҕуһун миинэн  кэллэ.  Тугу эрэ ыллыыр. Дьахталлар дьиэҕэ киллэрэн, сытыардылар. Өҕүйэр, хотуолуур, уһуутуур. Мин куттаныы бөҕө эрээри, кууһан олорон,  быраатым ытыырын тохтото, уоскута сатыыбын. Билбэккэ иһэн  итирдэҕэ  буолуо дии саныыбын. Сарсыарда туран: “Хайа, һидьиэ, бээһэ куттаатым аҕай дуу.  Бэйэм да  соһуйдум. Чэ, аны иһиэм суоҕа” -, диэтэ. Онтон ыла, анараа дойдуга барыар диэри,  кини испитин ким да көрбөтөҕө буолуо. Үрүүмкэни уоһугар тиэрпитэ эрэ буолара. Оҕолорум арыгы  хара дьайыгар ылларбаттара буоллар диэн, этэргэ дылы, таҥараҕа үҥэрэ. Дьэ кырдьык,  бу  дьиэ кэргэни ыһар, сиргэ олох  дьолуттан матарар, кэскили кэҕиннэрэр,  үгүс киһини суорума суоллуур  өлүү аһыгар, эбэҕит кэриэһин толорон, чугаһаабатаргыт ханнык!

Элбэх сиэннэммититтэн олуһун үөрэр, дьоллонор да этэ. Түһээбит:  « Арай  Амматын кытыытыттан  талах төрдүттэн элбэх араас дьүһүннээх, уһун, кылгас харандаастары булбут»  Ону сиэннэрим бары  үрдук, орто үөрэхтэнэллэрин иһин  итинник түүлү түһээтэҕим буолуо  диирэ. Кырдьык да, оннук буолла. Биһигини даҕаны, кэлин сиэннэрин даҕаны  “ Кытаатан  үөрэхтээх дьон буолуҥ. Көрбөккүт дуо, үөрэхтээх дьон хайдах курдук үчүгэйдик олороллорун, үчүгэй үлэҕэ үлэлииллэрин, таҥналларын, талбыт сирдэригэр сылдьалларын”,- диирэ. Сиэннэрин, ааҕар буоллаллар эрэ,  кинигэ аахтаран истэрэ. Остуоруйаттан ураты, оннооҕор “Сааскы кэми”, “Көмүстээх үруйэни”,  “Төлкөнү” о.д.а аахтаран истэ сытарын көрөрүм. Онтон, арааһата, түргэнник ааҕар буолаллара дуу дии саныыбын.  Ордук Ваня, Коля  элбэхтик аахпыт буолуохтаахтар.  Киэһэтин  оҕолорун кытта дуобаттыыра,  тыксаанныыра, хаартылыыра. Оҕолор бэйэлэрэ эмиэ шахмат-тыыллара. Ол элбэх оҕону чуумпурдан олордорго, бириэмэни туһалаахтык атааттарарга туһалааҕа чахчы.  Дьиэ чуумпу буолара, ыһыытыр – хаһыытыыр, охсуһа сылдьар  оҕо суох буолара.

Ийэм  улахан уолугар Уйбааҥҥа олорбута. Миэхэ, бастаан училищены бүтэрэн, математика учуутала  буолан, Амма оройуонугар иккис сылын үлэлиирбэр барсыбыта.Онно оскуолаҕа саҥа киириэхтээх сиэнин Ваняны илдьэ барбыппыт. Аны аҕам балта Елена Ивановна Аввакумова оскуоланы саҥа бүтэрбит кыыһыгар Любаҕа: “ Эдьиийгин батыс. Манна, хотоҥҥо хааллаххына, үөрэхтэнэрин биллибэт”,- диэн Любаны илдьэ  бардым. Аны кинини сайыһан, Михайлова Тамара Егоровна эмиэ барсабын диэн турда. Онон, дьиэ – уот аната да илик буолларбын, 4 киһини  субурутан, бэһиэ буолан, грузовой массыына үрдүгэр олорон, Аммаҕа тиийдибит. Онтон аны Хоютанова Тина  диэн Уус – Амма кыыһа эккирэтэн кэллэ. Эдэр буолан, эппиэтинэһи өйдөөхтөөбөт эбитим буоллаҕа.   Хата, дьиэ  биэрбиттэрэ. Люба ИДЬО секретардаан, коллективын кытта мунхаҕа, куобах  күрэҕэр сылдьан, балык, куобах аҕалан  бэркэ абыраабыта. Иккис сылыгар үрдүк үөрэххэ киирэн, ветеринар буолбута. Тамара продавецка үөрэнэн, идэтинэн үлэлээн, Аммаҕа дьолун  булан, билиҥҥэ диэри Сулҕаччыга  олорор. Тина  балыыһаҕа үлэлээн баран, музыкальнай  училищены бүтэрэн, үлэһит буолбута.  Оттон ийэм  Амма да үрдүгэр олордор, сирин, уутун атыҥыраан, ыалдьан, сааһыары букатын  сытан хаалан, сааскы уһун өрөбүлгэ дойдутугар уолунаан теннүбүттэрэ. Хата, Ваня барсан, күнүс доҕор буолан, эбэтин абыраабыта. Маҥнайгы кылааска сүрдээх үчүгэйдик үөрэммитэ. Түргэнник ааҕан, эбэтин оронун аттыгар олорон, кинигэ ааҕара.   Биирдэ таһырдьа оҕолору кытта оонньоон баран киирэн: “Эбээ, биэстэрим тоҥнулар” (тарбахтарым тоҥнулар диирин оннугар эппит) ,- диэн эбэтэ аһынан эбии үтүлүк тикпитэ.     Онтон  үрдүк үөрэҕи бүтэрэн, Харбалаахха үлэлии кэлбитим кэннэ, 1976с туспа квартира биэрэннэр, онтон ыла өлүөр диэри миигин  кытта олорон абыраабыта.Баҕаран-баҕаран,1993 сыл  аатын сүгэр Вера Матвеевна Беркина диэн ааттаммыт  кыыстанаммыт  үөрдэ да этэ. Кини баар буолан, уоппускам бүтээтин, ол сыл  үлэлээбитинэн барбытым. Онон, 80 да сааһын аастар, кыыһын бэйэтэ көрөн улаатыннарбыта. Вератын  кытта тэҥҥэ ыаллаах, врачтаах  буола,  сасыһа оонньуур, дуобаттыыр, хаартылыыр буолаллара. Верочка эбэтин сүрдээҕин таптыыра, Чычымахха тиийдэхтэринэ, “Мин эбэм”  диэн  атын сиэннэриттэн көҥөһө саныыра, кини эрэ сиэттиһиэхтээҕин курдук саныыра үһү.

Чычымахха бары мустар, бырааһынньыктыыр, сынньанар сирбит саҥаһым Мария уонна Иван дьиэлэрэ буолара.  Биһиги дьолбутугар, убайым кэргэнэ Мария Гаврильевна, быраатым олоҕун аргыһа Мария Николаевна  бары өттүнэн олус үчүгэй дьон этилэр. Ийэм биирдэ даҕаны кийииттэрин кытта кыыһырсыбат, мөхпөт – эппэт  этэ.  Эбэлэрэ  чахчы да оҕолорун, сиэннэрин туһугар олорбута.  Эбэлээх, дьиэҕэ оҕолору көрөр киһи   баар буолан, убайдаах саҥаһым  куруук үлэлээн – хамсаан, 10 оҕолорун кыһалҕаны биллэрбэккэ улаатыннардахтара.  Эбэлэрэ оҕолор кыраларыгар сарсыарда  сууйара – тарыыра, кыргыттары баттахтарын икки гына өрөрө, ыраас таҥас кэтэттэрэрэ. Күнүһүн оҕолору утутара. Киэһэ ыҥыртаан,  режиминэн  эмиэ сытыартыыра. Ол туһугар  кытаанах буолара  үһү.  Батыһыннара сылдьан,  үлэҕэ үөрэтэрэ,  айылҕалыын алтыһыннаран, сир астыы, сөтүөлэтэ илдьэрэ. Үгүс буоллаҕа  уһуйара.

Дьоммут олус ыалдьытымсах, үгүс хоноһолоох, ыалдьыттаах буолааччылар. Ордук Убайым салалтаҕа  үлэлиир кэмигэр  гостиница, аһыыр сир курдук буолаллара. Командировкаҕа кэлбит дьон үксүлэрэ тиийэллэрэ быһыылаах. Мин ону кэлин муодарҕыыбын ээ, элбэх баҕайы оҕолоох ыал диэбэккэ, кэлэллэрин. Папалара киһини барытын билэр, эйэҕэс – сайаҕас буолан буоллаҕа.  Биир сайын отон саҕана 21 ыалдьыт  чэйдээн ааспытын анаан – минээн ааҕан өйдүүбүн.  Киһини барытын үөрэ – көтө көрсөллөрө. Ийэм чэйин өрбүтүнэн барара. Киһини барытын  “барахсаттар”, “барахсан” диирэ.

Этэҥҥэ сырыттахха, кырдьар саас, кэм – кэрдии кими да тумнубат. Мин Беркиннэртэн хаалбыт саамай  кырдьаҕастара буоламмын, билиҥҥи сайдыылаах үйэ, кэлэр да үйэ кэнчээри ыччаттара өбүгэлэрэ  хайдах курдук ыарахан олоххо олорбуттарын биллиннэр диэн бу эбэлэрин туһунан быстах – быстах да буоллар, арыый киэнник суруйдум.

Тыылга Кыайыыны уһансыбыт эйэлээх  олоҕор ийэм барахсан уһуннук олорор дьолломмутта.  Бэйэни харыстаммат үлэтэ сыаналанан,  «1941 – 1945 сс Аҕа дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин»  ылбыт мэтээлин, кэлин Улуу Кыайыы үбүлүөйдэригэр биэрэр мэтээллэрин  ийэм олуһун күндүтүк саныыра. Кыайыы 45 сылыгар холодильник фондатын биэрэннэр,  улахан  холодильник ыламмыт  абыраммыппыт. Оччолорго мал маҕаһыыҥҥа суоҕа. Биир эмэ кэлэрин оннук фонданан эрэ биэрэллэрэ. Бырааһынньыктан биир үөрэн – көтөн ылан кэлбит малынан коричневай дьуһуннээх сибэкки ойуулаах 50 – ча см  үрдүктээх улахан  фарфорабай ваза буолар. Дьиҥэ, кырдьаҕас киһи ону улахаҥҥа ууруо, сыаналыа суох курдук ээ.  Итинник оройуон салалтата бэтэрээннэргэ, үчүгэй үлэһиттэргэ, куоталаһыы кыайыылаахтарыгар фонда биэрдэҕинэ  эрэ  туохха эмэ тиксэрин. Холобур,  мин  учууталлыы сылдьан, «Социалистическай  үлэ кыайыылааҕа» буоламмын, сурук  остуолун фондатын, оттон «Коммунизм» совхозка профком бэрэссэдээтэлинэн үлэлии сырыттахпына, совхоз куоталаһыыга кыайыытын иһин   «Урал» мотоцикл фондатын биэрбиттэрин  миэхэ анааннар соһуппуттара.  Ону бырааппар Ромаҥҥа биэрбитим.

Ийэм барахсан аата уһуун – уһун  үйэлэргэ  олоҕо салҕана,  аата ааттана туруохтун. Беркиннэр   удьуордарын   салгыыр  кэнчээри  ыччаттара  Ийэ сиргэ  унаар буруоларын  уһата турдуннар.

 

Автор: хос эбээм Светлана Ивановна ахтыытыттан Беркина Э., 2 Г кылаас

 

 

Воспоминания У.Васильевой

Чурапчы оройуонун  Мырыла  сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ.  Тыыл, үлэ  бэтэрээнэ. 1930 сыллаахха Тааттаҕа  көһөн кэлэн,  «Көрдөрүүлээх»,   онтон  1950 -1964 сылларга  “Коммунизм”  холкуостарга  наар ыанньыксытынан  үлэлээбитэ.

Наҕараадата:  “1941-1945 сс Аҕа дойду  Улуу сэриитигэр  килбиэннээх үлэтин иһин»  уонна УлууКыайыы  үбүлүөйүнэй мэтээллэрэ.

Чурапчы оройуонун  Мырыла  сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ.  Тыыл, үлэ  бэтэрээнэ. 1930 сыллаахха Тааттаҕа  көһөн кэлэн,  «Көрдөрүүлээх»,   онтон  1950 -1964 сылларга  “Коммунизм”  холкуостарга  наар ыанньыксытынан  үлэлээбитэ.

Наҕараадата:  “1941-1945 сс Аҕа дойду  Улуу сэриитигэр  килбиэннээх үлэтин иһин»  уонна Улуу Кыайыы  үбүлүөйүнэй мэтээллэрэ.