Аргунова(Баишева) Анна Ивановна (1930-1995 гг.)

 

Аргунова(Баишева) Анна Ивановна (1930 сыл тохсунньу 2 күнэ — 1995 сыл тохсунньу 13 күнэ )

Хос эбээм, Аргунова (Баишева) Анна Ивановна 1930 сыллаахха тохсунньу ыйга Сыымахха Баатара нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Ийэтэ  Марфа Николаевна Шергина, тулаайах кыыс олох эдэр сааһыгар саастаах, икки кэргэнэ өлбүт, огдообо Баишев Иван Андреевичка кэргэн тахсан  ыал буолбуттар. Хос эбээм кэпсииринэн олус иллээхтик , ньир –бааччы олорбуттар. Аҕата Баишев Иван Андреевич сытыары сымнаҕас киһи эбитэ үһү. Наар балыктаан, куобахтаан дьонун-сэргэтин үөрдэрэ, аһатара үһү. Үс оҕоломмуттар. Хос эбээм биир түбэлтэни кэпсиирэ; — Кини тохсунньу ыйга төрөөбүт, онно былаастан саһа сылдьар хаамаайы таҥара үлэһитэ кинини кистээн сүрэхтээбит, “Аана” диэн аат биэрбит, ити киһи наар туос сатыы сылдьара үһү, таҥара үөрэҕин кистээн тарҕатара үһү, бу киһи күүстээх санаатын сөҕөрө. Кэлин биллибэт буолбут. “Бука тутуллан хаайыллыбыта буолуо”- диирэ.

1940 сыллаахха аҕалара ыалдьан орто дойдуттан бараахтаабыт. Ийэлэрэ үс оҕотунаан туспа дьиэлэнэн –уоттанан олорор кыаҕа суох буолан балыыһаҕа остуораһынан киирэн, балыыһаттан биир хос ылан үс оҕотунаан олорбуттар.

1941 сылтан ыла улахан кураан туран колхуостаахтар туох баар күүстэрин-уохтарын бурдук ыһыытыгар , от хомууругар уурбуттар.   Атырдьах ыйын диэки сэриигэ бастыҥ үлэһит эр дьоннору армияҕа хомуйбуттар. Инньэ гынан колхуос туруу үлэһиттэринэн кырдьаҕастары кытта саҥа улаатан эрэр оҕолор буолбуттар. Олох-дьаһах олус ыарахан буолбут . 1942 сыл саас ийэлэрэ эрэйдээх ыалдьан хаалбыт, аччыгый кыыстара 3 эрэ саастааҕа эбитэ үһү. Дьонтон көрдөһөн тэлиэгэлээх ат булан ийэтин Майаҕа балыыһаҕа киллэрбит, биир хоноот ийэтэ өлөн хаалбыт. Ону дойдутугар кыайан таһаарбакка Майаҕа көмпүттэр. Ити кэмҥэ хос эбээм эрэйдээх баара-суоҕа 12 саастаах эбит. Хайдах тыыннаах хаалар туһугар улахан санааҕа ылларбыт, атын үлэһит кэлбитинэн балыыһа дьиэтиттэн көһөрөн кэбиспиттэр. Кыра кыыстара ыалдьан ытабыл бөҕөтө буолаахтаабыт, үс күн эрэ иһигэр тыына сурдургуу сытан өлөн хаалаахтаабыт. Аһаҕас халлаан анныгар туран хаалбыт дьон тугу өр толкуйдуохтарай, балтын Шураны ытаппытынан туос сатыы Майаҕа киирэн аймахтарыгар Баишев Петр Андреевичтаахха (Хаппыт суруксукка) оҕо көрөөччүнэн киллэрэн биэрбит. Бэйэтэ Сыымахха сөтөл ыарыһах дьоҥҥо сүөһүлэрин, дьиэлэрин көрөн 5-с кылааһы бүтэрбит. “Итиччэ тулаайах хаалбыт оҕолору тоҕо детдомҥа биэрбэтэхтэрэй”- диэн ыйыттахтарына этэрэ:- ”Сэрии, сут-кураан дьыл 10-12 саастаах оҕолор колхуос туруу үлэһиттэрэ этилэр , онон салалта детдом эрэ туһунан санаабат этэ. Үлэһиттэрэ суох хаалыахтара дуо?”

1942 сыл сайынын уот-кураан туран аһыҥа бөҕө үөскээбит , алаастан алааска былыт курдук көтө туох эмэ үүммүтүн барытын сиэн хараардан кэбиһэр , сир-дойду барыта хайыта хаппыт , эбии баһаардар тураннар халлаан буруонан бүрүллэн күн нэһиилэ кытаран эрэ көстөрө үһү. Оҕо дьахтар бары алаааһы устатынан ханааба хаһан аһыҥалары онно түһэрэ сатыыллар эбит. Салаа да оту хаалларбакка оттууллар, күннээҕи нуормаларын толорбокко ходуһаттан тахсыбаттар, күһүнүн бааһынаҕа биир да куолаһы хаалларбакка хомуйаллар. Күтэр, кутуйах хаһааһын булан бэйэлэригэр ыллахтарына дьыала оҥорон хаайыыга ыыталлар. Үлэлээбит күҥҥэр киилэ аҥара суорат уонна чиэппэр лэппиэскэ биэрэллэр. Ордук хараастан, харах уулаах хос эбээм ахтара бииргэ улааппыт уолаттарын:-“Киһи сөҕүөх кыыс, дьахтар хоргуйууну тулуйар эбит , онтон саҥа улаатан эрэр 12-13-14 саастаах уолаттар аччыктаан атахтара дэлби иһэн нэһиилэ хаамаллара , ити тухары үлэлээн муҥнаналлара , наһаа сырдык ыраас санаалаах оҕолор этилэр.  “Дьэҥкэрэр” диэн тыл баар, ити аата хоргуйбут киһи бүтүннүү иһэн хаалар, тириитэ чарааһаан бүтүннүү курдаттыы көстөр буолар. Уолаттар эрэйдээхтэр булбут бурдуктарын туорааҕын кистээн сиэбиттэрэ көстө сылдьар буолар, дьэ онно мөҕүллэн, кыбыстан тураахтыылара көрөргө наһаа ыарахан этэ”. Кыһынын оскуолаҕа олус мөлтөөбүт оҕолору аны “байыаннай үөрэх” диэн хаарынан окуопа хастараллар, сүүрдэллэр. Инньэ гынан ол эрэйдээхтэр уһаабатахтар, өлбүттэр. Дьон ыксаан халҕаннарын тириитин буһаран сии сатаабыттар. Хос эбээм барахсан ол сут сылларга улахан махталынан күөл соботун ахтара, үгүс киһи үрүҥ тыынын быыһаабыт күөл соботугар бэлиэ туруортарыан баҕарара. Саас диэкинэн бэс субата, кыа уга, үөрэ, кииһилэ от тахсан дьон хоргуйууттан быыһаммыта диирэ.

1943 сыл өҥ дьыл буолан буолан уонна балтын Шураны атаҕастыыларын истэн Майаттан төттөрү Сыымахха илдьэ кэлэр. Кыыһа үөрүүтүттэн дьиэрэҥкэй тэбэн сатыы дойдуларыгар кэлбиттэр, аны хаһан да арахсыбакка бииргэ сылдьыах буолбуттар. Оччолорго хос эбээм 13-һэ, балта 11 саастаах эбиттэр. Эмиэ биир ыалы кытта икки сыл дьукаах олорон, кинилэр сүөһүлэрин көрө-көрө 6-7 кылааһы бүтэрбит. Онтон борооску көрөөччүнэн үлэлээбит, ыанньыксыттаабыт. 1947  сыллаахха хос эбээбин, 17 саастаах кыысчааны, күүстэринэн Сыымах маҕаһыыныгар атыыһытынан туруорбуттар. Ити иннинэ маҕаһыын үлэһиттэрэ итэҕэстэнэн хаайыыга барбыттар. Бу үлэҕэ итэҕэстэммэккэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөтүк сыһыаннаһан үчүгэйдик үлэлээбит. Таһаҕаһын бэйэтэ сыарҕалаах атынан Төҥүлү, Табаҕа сельполарыттан таспыт.

1949 сыллаахха 2 Баатара нэһилиэгин киһитигэр, армияттан кэлбит Аргунов Федор Степановичка кэргэн тахсан Бэдьимэҕэ көспүттэр, 7 оҕоломмуттар. Оҕолор бары үөрэхтэнэн, ыал буолан сиэннэр  эһээлэринэн, эбээлэрин суолларын салгыыллар.

 

 

 

Автор: Д.Яковлева, ученица 6 класса.