Аммосова Мария Константиновна

 

  1. Верхоянскай улууһугар, Буур Хаайбыт учаастагар төрөөбутэ.
  2. Мария Константиновна 1934 с. Сардаҥаҕа оскуола аһыллыбытыгар онно үөрэммитэ, бэһис кылааһы бүтэрбитэ. Салгыы Хаһааччыйаҕа үөрэнэр этилэр, кини онно үөрэнэ барбатаҕа, айана ыраах буолан дьоно ыыппатахтара.
  3. Сэрии кэмигэр Үөһээ Дьааҥы улууһун Сардана бөһүөлэгэр мас мастааччыннан уонна Энэ (Эгинский) колхоһун Буур-Хаайбыт учаастагар ыанньыксытынан, булчутунан үлэлээбитэ.

Эбээбит сэрии кэмигэр үлэтин туһунан бу курдук кэпсиирэ. «Биһиги Буур Хаайбыт учаастагар олорбуппут, бастакы кыыс оҕобун илдьэ сылдьабыт. Онтон Сардаҥаҕа айаннаан тиийдибит. Үлэбит диэн мас хайытан саһаан оҥорооһун. Мин оҕобун көхсүбэр бэстиэл иһигэр олордон сүгэ сылдьан, мас мастыыбын, үһүөбүт, кэргэним Христофор уонна кини быраата Лэгэнтэй. Оҕом утуйдаҕына балааккаҕа утутабын, оннук биир ый устата мас саһааннаатыбыт. Мин күн аайы биирдии куб маһы хайытарым, эр дьон иккилии куб мас былааннаах этилэр. Бу үлэбитин бүтэрэн баран, сайын от ыйын саҕаланыыта, Чубукулаах үрэҕин таҥнары улахан үрэххэ аал оҥостон, онон устан түһэн, Силээннээххэ төгүрүк суукка айаннаан, эрдэн кэллибит. Аны Эбэҕэ от оттуу бардыбыт. Бу сырыыга оҕобун эбэлээх эһэтигэр хаалларан, оҕуһунан көһөн, биир ынахтаах бардыбыт. Күн аайы от харбаан, бугул оҥорон үлэлиирим. Күҥҥэ 400 бугулу оҥоробун, биригэдьиир ол саҕана Аммосов Константин Александрович (Хабдьыы), ону итэҕэйбэккэ бэйэтэ ааҕан турар. Оту харбаатахпына 8 тыһыынчаны, дэҥ биир гааны харбааччыбын, бу нэм буолбатах. Балаҕан ыйын 15-с чыыһылатыгар диэри от оттуурбут, сир тоҥмут буолар. Онтон күһүн буолан, от оттоон бүтэн, Сайылыкка сатыы кэллибит. Кэлэн баран түүлээхсит булчут буолаары хонтуораҕа кэпсэтэ бара сырыттым. Тиийэн кэпсэтэн кыһын булчут буолар буоллум. Алтынньы 6 чыыһылатыттан булка кэргэмминээн Христофордуун таҕыстыбыт. Балаакканан сылдьарбыт, мин ол сылдьан 5 тииҥи ытан өлөрдүм, 28-таах саалаахпын. Быһыттаан да, балык суох этэ. Сорох күн тииҥниибин, 2-3 тииҥи өлөрөн кэлэн, бэйэм сүлэн, таҥастыыбын. Саабын бэйэм иитэбин, ботуруонун миэркэтинэн көрөн бэйэм иитэбин. Уопсайа ол дьыл 60 тииҥи, 8 кырынааһы өлөрөн туттарбытым. Онтон түүлээх бүппүтүн кэннэ, Күүрэ диэн сиргэ сылгы аһата барбыппыт. Сотору миигин хонтуораҕа ыҥыран ылбыттара. «Буур Хаайбыкка ынахсытынан бараҕын дуо?» — диэтилэр. Мин үөрүүнү кытта сөбүлэспитим. 30 сүөһүнү үүрэн, кэргэмминээн Буур Хаайбыкка тиийэн кэллибит. Ол ынахтарбын сайылатан, 8 оҕус тыһаҕаһы өлөрдүбүт, 22 сүөһүнү кыстата хааллардыбыт. Онтон саас буолла, ынахтар төрүүллэригэр көмөҕө киһини көрдөөтүм. Онно Өлөксөөндүрэни (кэргэним балта) ыыппыт этилэр. Ол сайын 19 ынах төрөөтө. Мин 10 ынаҕы көрөбүн, балтыбыт Өлөксөөндүрэ 9 ынаҕы көрөрө, биһиэхэ олорбута. Ол дьыл 1944 сыллаахха Проняны оҕоломмутум. Ынахтарбыт үүттэрин мас иһиккэ уурарбыт, ол иһиттэри аҕам оҥорор этэ. Сэрии кэмэ буолан, Америка бурдугунан лэппиэскэ оҥорон (олох буспат этэ), судуруолаан уонна ылбайдаан аһыыр этибит, ону үтэһэлээн сиирбит. Үүппүтүн сүөгэйдээн арыы оҥорон, мас иһиккэ таптайан, нэлэгэр лаахтаах миискэҕэ тоҥоро уурарбыт. Хоҥнорон мас дьааһыкка бэлэмнээн ууран, күһүн туттарарбыт.  Үүтү оргутан суорат оҥорон, аны тиит хатырыгын хастаан кэлэн баран, сылгы кылынан сап хатабыт, иҥииринэн төбөлүүбүт, хатырыкпыт хата илигинэ сонно оҥорон, уһаат тигэбит, үрдүк улахан гына. Дьэ, онтон кураанахтыы бадыбаалга угабыт, суораты туос иһиккэ мунньан баран, туолла да, ол уһааппытыгар илдьэн кутабыт. Былыргы саха ынаҕын үүтэ үс киилэ буолар, ол да саамай үүттээҕэ. Ынахтарбытын торбоһунан этэттээн ыыбыт. Сүөһүлэрбитигэр барыларыгар сылгы сиэлинэн быа хатабыт, билиҥҥи курдук бэлэм быа суох этэ. Ол саҕана ньирэйдэри көрөр туспа үлэһит суох, торбосторбутугар от оттоон сүгэн аҕалан аһатарбыт. Кыһыныгар үүппүтүн тоҥорон уурабыт.Саха ынахтара саас эрдэ уолаллар, уулаах буоллахтарына эрдэ төрүүллэр. Кыһын муспут суораппытын, арыыбытын, үүппүтүн табанан кэлэн илдьэ бараллар. Бэйэлэрэ төһө киилэ буолбутун ааҕан, хамнас ааҕаллар. Онтон төһө үлэлээбиккинэн натура ааҕаллар: сүөгэйгин, суораккын, арыыгын, үүккүн, эккин хамнас суотугар, туттарбыт аскын биэрэллэр, сороҕо харчы буолар (ол натура диэн). Сэрии бүппүтүн истэн баран, үөрүү-көтүү бөҕө буолбуппут».

  1. Энэ (Эгинский) колхоз, Буур-Хаайбыт участок, Үөһээ Дьааҥы .

Суруйда хос-хос сиэнэ С. Аянитова, 2в кылаас үөрэнээччитэ.