Аммосов Прокопий Григорьевич

 

Аммосов  Прокопий Григорьевич 1937-1949 сс. — “Кыһыл былаах” холкуос бэрэссэдээтэлэ «ҮЙЭЛЭРГЭ МАХТАНЫАМ ЭЙИХЭ ЭЙЭНИ АҔАЛБЫТ КИҺИЭХЭ»

Мин хос эһэм бэйэтин дойдулаахтарын кытары тыылга Кыайыыны уһансыбыта.

Сэрии сылларыгар үгүс киһи аармыйаҕа фроҥҥа ыҥырыллыбыттара, онон үлэһит илии аҕыйаабыта. Ол да буоллар, дьон дьиҥ чахчы бэйэни харыстаммат бэрэниилээх үлэлэринэн холкуостар хаһаайыстыбаларын энчирэппэккэ тутан олорбуттара.  Төҥүргэстээх нэһилиэккэ, сорох атын сирдэргэ курдук, хоргуйан өлүү биир да түбэлтэтэ таһарыллыбатаҕа. Ол кэмҥэ “Кыһыл былаах” холкуос салайааччыта мин хос эһэм буолар. Кини сатабыллаах салалтатынан, кыһамньытынан, буларынан-таларынан, үлэҕэ көҕүлээһининэн, сэрии ыарахан сылларын этэҥҥэ туорабыттара. Хос эһэбит олус күүстэх, бэйэтин кыаҕыттан таһынан, үлэҕэ эриллэн, дойдулаахтарын туһугар уонна Кыайыы туһугар бэйэтин харыстаммакка, күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын барытын ууран туран, үлэлээбит буолан, быһылаах, эрдэ эһэбит отой эдэригэр күн сириттэн туораабыт эбит. Ол иһин кини олоҕун туһунан, сэрии кэмигэр үлэтин туһунан биир дойдулаахтарын эрэ ахтылҕаннарыттан истэн, суруллан хаалбытыттан ааҕан эрэ билэбит.

Биир дойдулааҕа, суруналыыс, саха суруйаччыта, Васильев Егор Васильевич – Кыраһа маннык саныыр эбит биһиги хос эһэбитин:

Колкуос бэрэссэдээтэлэ Прокопий Григорьевич бүдьүрхай-саһархай баттахтаах, кыһыл хааннаах, үрдүк көнө уҥуохтаах, кэтит сарыннаах киһи этэ. Кини эдэр дьону, ыччаты үөрэхтээһиҥҥэ, оччотооҕу колхуоһунай тутул «тимир ытарчатын» кэмигэр, элбэх сыратын биэрбитэ. 1940 сыллахха холкуос эр дьонун күүһүнэн улахан оскуола тутуутун саҕылаабыта. Тыа сирин сайдыыта олох культуратын үрдэтиитэ, үөрэх-билии ситиһиитэ суох барбатын оройуҥҥа бастыкыннан өйдөөбүт, ону олоххо киллэрэргэ дьулуспут салайаччы этэ. Ол курдук, Арыылаах хоту кытылыгар баар үрдүк сиргэ “Кыһыл былаах»  колхуос киин бөһүөлэгин тутуутун саҕалаабыта. Онно кулууп, кэккэлэһэ салгын радиотын, үчүгэй булуустаах ампаардаах маҕаһыын, баанньык, мэлииһэ дьиэлэрин, холкуос эмиэ булуустаах улахан ыскылаатын туттартаабыта. Ити барыта оройуон кииниттэн 20-тэн тахса көлө көһүнэн кээмэйдэнэр ыраахха сытар уһук колхуос бэрэссэдээтэлиттэн элбэх сыраны, өйү, билиини, сүүрүүнү-көтүүнү, кэпсэтиини ылбыт тэрээһин үлэ буолуохтаах. Оччолорго үрдүк уҥуохтаах, толуу, чиргэл ыччат элбэҕэ. Ыһыахтарга уолан дьон тустан, Булгунньахтаах хонуутун кырсын тоҕута тирэнэллэрэ, иҥиирдэрин тыаһа, тымтыгы тоһутан эрэр курдук таһыгырыыра.

Ол кэмҥэ булт-ас, көтөр-сүүрэр үгүһэ. Сорох күөллэргэ кус үөрэ хара тордох курдук устара. Ыаллар үксэ кыахтаахтык, тоттук олороллоро. Дьон массыына суолун, бурдук сирин солоон, оттоон-мастаан, үлэ күөстүү оргуйара.

Онтон сэрии… Сэрии суостаах сыллара тиийэн кэлбиттэрэ. Ханна барытыгар буоларын курдук, бастыҥ дьон бары аармыйаҕа ыҥырыллан сэриигэ барбыттара.

Сэрии сылларыгар уолан дьон оннугар оҕолор, дьахталлар, оҕонньоттор күүстээх үлэҕэ көлүллүбүппүт. Мин буоллаҕына, төрөөбүт ийээлээх аҕам эрдэ өлөннөр, дьүһүннэрин да билбэт тулаайах аҥардаах уон үс саастаах оҕо холкуостаах буолбутум, үөрэхпин бэһис кылаастан быраҕарга күһэллибитим. Оонньооботох оҕо саас, үөрэхтэн маппыт үөлээннээхтэрим курдук, үлэ диэн тугун эппинэн-хаммынан билбитим.

Биһиги колкуоска биир да үөрэхтээх киһи суоҕа. Онон кыһалҕалаах кэмнэргэ үөрэҕэ суох А.Д. Иванов, Я.Г. Федотов, оччолорго сүүрбэлэриттэн эрэ тахсыбыт А.Е. Павлова биригэдьиирдээн биһигини салайан улэлэтэллэрэ. Кэлин түөртүү кылаас үөрэхтээх, 14-15 саастах А.И. Афанасьев, А.А. Иванов, А.С. Алексеев биригэдьиирдиир буолан барбыттара.

1943 сыл сайыныгар Сымалаабыт үрэҕин төрдүгэр үөлээннээхтэрбин А.С. Алексеев, Е.И. Николаев, Т.Е. Калачикова о.д.а. кытта хараҕа мөлтөх буолан аармыйаҕа барбатах, кыыһырары билбэт киэҥ көҕүстээх, оҕус курдук дьүккүөрдээх үлэһит Александр Иванов (Мөччөй) диэн салайаччылаах аан бастаан от охсубуппутун үйдүүбүн. Син киэҥ сири охсубуппут да, суол-ис дьаабы, онон-манан от үүммүтүнэн турара. Ону көрө-көрө, салайааччыбыт: «Хаас үргээн сиэбитин курдук охсубуккут» — дии-дии, хата күлэн ликситэрэ.

Оҕолор улахан дьону кытта хараҥҥаттан хараҥаҕа сылдьан үлэлиирбит. Дьахталлартан Анна Алексеева, Мария Ботусова, Мария Пахомова о.д.а. аармыйаҕа барбыттары солбуйан кыайыылаахтык үлэлииллэрэ. Биирдэ күһүн, эмиэ Сымалаабыкка хараҥаҕа от кээһэ сырыттахпына, былыта суох халлаан алын кытыытыгар чаҕылҕан чаҕылыҥнаабыта, ону салайааччыбыт: “Ити түүнү хараҥардар чаҕылҕан» — диэн быһаарбыта. Үлэ кэниттэн үстүү-түөртүү километрдаах сиргэ турар балаҕаннарбытыгар тарҕаһарбыт.

Прокопий Григорьевич оччотооҕу дьонтон көстөр да дьүһүнүнэн, өйүнэн-санаатынан да ордуктара быһыылааҕа. Ол да иһин буолуо, сыл аайы броня биэрэн холкуоһу салайтарбыттара. Кини эмиэ үөрэҕэ суоҕа. Онон бастаан утаа, холкуоска үөрэхтээх суох буолан, оройоммут киинигэр Бүлүү куоратыгар киирэн, сыл түмүгүн холкуоһун баайын-дуолун туһунан ытыс да саҕа кумааҕыта суох, халтаҥ өйүнэн отчуоттаан тахсара. Кэлин түөрт кылаастаах, 14 саастаах И.З.  Федоровы суруксут, суотчут оҥостубута. Кэлин Иван Захарович Үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрэн, оройуон биир биллэр салайар үлэһитэ буолбута.

Прокопий Григорьевич утуйар уутун умнубут, кыламаныттан кынаттаммыт кыайыылаах үлэһит, кини «кэнсилээрийэтэ» холкуос киэҥ сирэ-уота, ходуһата этэ. Үлэ саамай кытаанаҕар бэйэтэ сылдьара. Сатабыллаах салайааччы сайын аайы үс сүүсчэкэ гектаардаах Долборуут алааска М.Г. Пахомованы, А.Е. Павлованы салайааччыннан анаан, оҕолору оттоторо. Пиэрмэттэн үс ынаҕы илтэрэн Мария Ботусованы (улахана) ыатара. Сорох сайын Семен Пахомов, сороҕор Халадаай диэн киһинэн балыктатан, оҕолор испит тот, үөрэ-көтө, тиритэ-хорута үлэлиирбит.

Бэйэтэ атын дьону кытта Дириҥинэн, Дьоодунунан, Кэнэнининэн о.д.а. сирдэринэн оттуура. Сороҕор биһигини бэйэтэ салайан окко, күрүө тутуутугар, бурдук быһыытыгар, хоруу хоруутугар үлэлэтэрэ. Сороҕу киһиргэтэн, сороҕу сэмэлээн, күллэрэн, санаабытын көтөҕөн, сатаан табан хотуулаахтык үлэлэтэрэ.

Күһүн муус киһини уйар буолаатын, ууга түһэ сыһа-сыһа, кыһын халлааныттан көрөн, халыҥ мууһу алларан муҥхалыырбыт. Эбэлэрбит барахсаттар көмүс хатырыктааҕы арыт өлгөмнүк бэрсэллэрэ. Балык кыра чааһа түҥэтиккэ барара. Кыһын собо, хас эмэ көлөнөн Бүлүү куоратыгар тиэллэрэ. Биирдэ П.Аммосов өлөрүллүбүт сүөһүлэр истэрин сыатын холкуостаахтарга түҥэттэрэн, ас суоҕар барбах сыа аһылыктаах буолбут кэммит эмиэ баара. Оччолорго бары да сүрүн аспыт лыыба уонна тиит субатын үөрэтэ-амырыын аһыы ас – ону кытта хохту буолара.

Бэрэссэдээтэлбит, билиҥҥи буоллар, комерсант бэрдэ буолуо эбитэ дуу, эргиэннээх-урбааннаах, киэҥ далааһыннаах киһи этэ. Кыһын собо тийэн, Эдьигээҥҥэ илдьэн эргинэн, холкуостаахтары таба тэллэхтиирэ, саҥыйахтыыра. Үөһээ Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ собо илдьэн «бартердаан» сиэмэ бурдук аҕалара. Ол үтүөлэрин дьон улаханнык сыаналыыра. Кини ханнык баҕарар ыарахан, кытаанах балаһыанньаттан тахсар булугас өйдөөҕө. Биирдэ саас хантан эрэ ыраахтан бурдук тиэйэн истэҕинэ, Балаҕаччы чугаһыгар сыарҕа хаара бүтэн хаалан, Сиэт күөл кытыытыттан сир көҥүллэтэн, бурдугун ыһан, үүннэрэн турардаах. Итинник, булан-талан аһатан-сиэтэн, сэрии сылларыгар «Кыһыл былаахха» биир да киһи хоргуйан өлбөтөҕө. «Андреевка» эмиэ аччыктаан киһи өлбөтөҕө. Онно ааттаах муҥхаһыт, эмиэ киһи киэнэ килбиэннээҕэ, бэрийэр бэрдэ Н.Е. Васильев улахан үтүөлээҕэ саарбаҕа суох. Оттон ыаллыы Хаҕыҥҥа, Кыргыдайга, I, II Күүлэттэргэ дьиҥнээх трагедия буолан ааспыта.

«Кыһыл былаах» холкуос сыл ахсын государственнай былааны толортуура. Ол иһин Прокопий Григорьевич Аммосов, биһиги хос эһэбит, И.В. Сталин махтал суругунан, Саха АССР Верховнай советын Президиумун Бочуотунай Грамотатынан, «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кини бэйэтэ төгүрүк тулаайах үөскээбит буолан, кыраларга, кыамматтарга аһыныгас майгылааҕа. Оттон кини кэргэнэ Мотуруона эмиэ бэртээхэй киһи этэ. Ханнык да ыарахан кэмнэргэ санаатын түһэрбэккэ өрүү мичээрдиирэ, ис дууһатыттан, үтүө санаатыттан мичээрдиирэ. Киирбит киһини чэйдэппэккэ таһаарбат ыалдьытымсаҕа, тулаайах оҕолор, кырдьаҕастар кинилэри эҥэрдэһэн сут сылы туораатахтара.

Уопсай дьыала туһугар утуйарын да умнан туран үлэлиир бэрэссэдээтэл бэйэтэ бас билэр дьиэтэ суоҕа. Өрүү ыалга дьукаах буолаллара. Сэрии бүтээтин кытта, хата, пиэрмэ хотонун, оскуоланы аҕыйах киһини кытта тутан үлэҕэ киллэрбитэ. Бэйэтэ төһө да үөрэҕэ суох буоллар, оҕолору үөрэтэргэ кыһанара. Начальнай оскуоланы бүтэрбиттэр тоҕус көстөөх Балаҕаччы сэттэ кылаастаах оскуолатыгар салгыы үөрэнэ бараллара. Ол оҕолору сороҕор бэйэтэ, холкуос баар-суох дьоно М.Т. Иванов, М.Ф. Павлов илдьэллэрэ. Бадарааннаах буом сирдэргэ, оҕону ат тэпсиэ диэн бэйэлэрэ бэрэбиэркэлээн, аттарын сиэтан бараллара. Ортотугар сиргэ хонон Балаҕаччыга тиэрдэллэрэ.

Биэс сыл холкуоска үлэлээн, үөрэхтэн мата сыһан баран, тус бэйэм алтыс кылаастан үөрэнэн, үөрэхтээх дьон ахсааннарыгар киирдэҕим, онуоха П.Г. Аммосов улахан үтүөлээх. Ол маннык этэ. Үөрэниэхпин олус баҕарарым да кыах суоҕа, умнубутум да бэрт. Ол да буоллар, биирдэ Балаҕаччылыыр оҕолору кытта барсарга сананным. Аммосов оҕолору Арыылаахха мунньар күнүгэр киэргэнэн, кэтэ сылдьар эрбэ баркым таһынан ииппит ийэм Марыына ыстаанын, суоҕуна, көҥүлэ суох кэтэн кэбистим. Үс үтэһэ үөлбүт мунду өйүөлэнэн, уон алталаах биир уостаах эргэ саабын сүгэн, үс километрдаах Арыылаахха бардым. Оҕолор бары кэлбиттэр, бара иликтэр эбит. Аммосов миигин күлэ-үөрэ көрүстэ, оҕолорго холбоон илдьэ барда. Атын бэрэссэдээтэл эбитэ буоллар: «Холкуоска үлэһит илии аҕыйах, эн барыма», — да диэтэҕинэ көҥүлэ этэ. (Быһа тардыы МО “Бүлүү улууһа» (оройуона) CӨ «Чочу нэһилиэгэ»).

Төнүргэстээх холкуостарыгар холоотоххо. Сыралта уонна Кыадаҥда баһыналара арыый киэҥнэрэ. Сыралта «Чкалов» холкуос 1940 сыллаахха 67 гектар, 1941 с. — 85, 1942 с. – 99 гектар; оттон Кыадаҥда 1 Маай холкуос 1940 с. -105, 1941 с. – 112, 1942 с. – 109 гектардаах сиргэ бурдук ыспыттар.

Бурдук үүнүүтүн хомууругар Түҥүргэстээх холкуостара ити үөһэ ааттамыт холкуостары кытта тэҥҥэ түсүһэллэрэ, сорох сыл өссө ордоллоро. 1940 сыллахха Сыралта «Чкалов» холкуоһа гааттан 4.88 центнеры, «1 Маай» — 3,62 ц., хомуйбут буоллахтарына, “КыҺыл Былаахтар» 5,13 центнеры ылбыттара. (Быһа тардыы «Баача Бойун»)

Биһиги хос эһэбит туһунан өссө биир олус интириэһинэй ахтыы тахсыбыта «Забота – Арчы» диэн Бүлүү куоратын хаһыатыгар 02.06.2005 с. Биир дойдулааҕа Ульяна Васильевна Григорьева педагогическай үлэ ветерана «Олоҕун ыччакка анаабыта» диэн ааттаах статьяны суруйан хос эһэбит туһунан бэчэттэппит эбит.

«Биһиэхэ, Бүлүү оройуонун кытыы сиригэр, Төҥүргэстэххэ, мин истэрбинэн, “Кыһыл Былаах” диэн колхоз 1935с. тэриллибит. Бастакы колхоһу ким салайбытын билигин этэр кыаҕым суох. 1938-1950 сс. диэри колхоһу кыра үөрэхтээх Прокопий Григорьевич Аммосов салайбыта. Кини хонтуораҕа олорбот, колхозтаахтарын кытта тэбис-тэҥҥэ эрдэ туран, ыһыы, хомуур үлэтигэр күн киириэр диэри үлэлэһэрэ. Председатель оннук үлэлиир буолан, дьон үлэҕэ олус көхтөөх буолара. Кырдьаҕастар: “Ити Омуоһап хаһан утуйар киһи эбитэ буолла?» — диэн сөҕөн тыл ыһыкталларын истэн турардаахпын. Сайын хомуур үлэтигэр оҕолуун, кырдьаҕастыын бары кытталлара. Кини үлэһит илиини сатаан аттаран туруорара. Кырдьаҕас Григорий Федотовка, Дмитрий Павловка саас эрдэттэн оттуур тэрили: чомойдоох кыраабыл арааһын, кыра оҕолорго нарын чэпчэки ыйааһыннаах 7 тистээх, улахан дьоҥҥо 9 тистээх кыраабыл бөҕөнү, оҕус сыарҕатын, хотуур угун дэлэйдик оҥортороро. Оскуола кыра уолаттара Александр Дмитриевич Иванов диэн наһаа сымнаҕас майгылаах, мэлдьи мичээрдии сылдьар киһи салалтатынан кирпиччэ үктүүллэрэ. Сынньалаҥҥа салайааччылара оҕолоругар ыллыыра, олонхоттон быһа тардыылары толороро, оонньоторо. Онон оҕолор көхтөөхтүк үөрэ-көтө үлэлииллэрэ, күһүөрү сайын сарай иһэ кирпиччэннэн туолара. От үлэтин кэмигэр Александр Ильич Алексеевы илимнэтэн отчуттары балыгынан хааччыйтарара.

Сэрии ыарахан сылларыгар биһиги нэһилиэккэ биир да киһи аччыктаабатаҕа. Прокопий Григорьевич элбэх атынан  атын дьону кытта фронт наадатыттан колхоһугар ордубут эти, балыгы тиэйэн, Үөһээ Бүлүүгэ Алексей Семенович Егоров (Дуйдаах) председателлээх, оччотооҕуга бурдугунан аатырар олорбут «Чолбон» колхозтан бурдукка атастаһара. Сүөһү боруодатын тупсараары сүөһүнү эмиэ атастаһыкка аҕалара. Салгыы Ньурбаҕа, Сунтаарга эмиэ эргинэрэ. Булбута-талбыта барыта колхох ыскылаатыгар киирэрэ. Арыт Эдьигээнтэн үчүгэй өрүс балыгын тиэйтэрэрэ. Ичигэс таба тириитэ таҥас аҕалара, арыы, үүт, сылгы этэ, иһэ, хайах, тар илдьэллэрэ. Онон колхоһун дьоно-сэргэтэ сэрии ыар сылларыгар аччыктааһыны, хоргуйууну билбэтэҕэ. Дьон талыыта барыта фроҥҥа барбыт кэмигэр оҕо, дьахтар, кырдьаҕас күүһүн-кыаҕын сатабыллаахтык тэрийэн Кыайыыны уһансыбыта. Бэйэтин оройуон салалтата фроҥҥа ыҥыртарбатаҕа, колхоһун үлэтин салайыыны, фронт наадатын муҥутуурдук толуйууну киниттэн атын ким да кыайыа суоҕун билэн олороро.

Сэрии кэмигэр үөрэхтэн тохтуу сылдьыбыт оҕолору, сорохторун оскуолаҕа, сорохторун Бүлүү куоратын киэһэҥҥи оскуолатыгар үлэттэн босхолоон, үөрэххэ төнүннэртээччи эмиэ кини. Ыччаттар бука бары үрдүк үөрэҕи ылбыттара, үөрэххэ тардыһыы күүстээх этэ. Кини оҕо-аймаҕы олус таптыыра, оҕо туһугар олус сэргэҕэ, оҕону кытта тэҥҥэ оонньуура, дьиибэлиирэ. Прокопий Григорьевич ыччат үөрэхтээх буолуон баҕарара, ол иһин оҕо үөрэнэр усулуобуйатын тэрийэрэ. Биһиги 3 көстөөх «Андреев» колхоз  сиригэр Хороҕо баран үөрэнэрбит. Оҕо барыта интернаатынан хааччыллыбат этэ, интернакка сэрии тулаайахтара, элбэх оҕолоох ыал, олох кыаммат ыал оҕолорун олордоллоро. Оттон атын, ыһыгынан сылдьан үөрэнэр кыахтаах оҕолорго сөптөөх, бэйэтэ учуутал курдук олус сымнаҕас майгылаах Мария Ивановна Федотованы көрөөччүннэн анаабыта. Мария Ивановна биһигини аспытын тус-туспа буһаран биэрэрэ, дьиэбитин сууйара, атахпыт таҥаһын куурдара, уруокпутун ааҕарбытын хонтуруоллуура, таҥаспытын-саппытын дьаһыйара, ким ыһыга бүтэн эрэрин көрөрө, утуйар таҥаспытын салгылаттарара. Уһун өрөбүлгэ дьиэбитигэр барар этибит.

Мария Ивановна хаһан да сэмэлээбэт этэ, наар күлэн-үөрэн мичилийэ сылдьара, киэһээ оонньуу тэрийэрэ, утуйар кэммитигэр утутан, сапыарда туруортаан, аһаталаан оскуолабытыгар атаарара. Биһигини көрөрүн иһин колхозтан көлөһүн күнүн аахсара. Онон мин колхозпут председателин Прокопий Григорьевыһы Александр Дмитриевич уонна Мария Ивановна курдук үтүө майгылаах айылҕаттан өйдөөх, холку, сымнаҕас дьону булан оҕоҕо сыһыартыырыттан, бэйэтэ педагог, психолог этэ дии саныыбын.

Биһигиттэн 8 көстөөх Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэ барар буолбуппутугар колхозпут барарбытыгар-кэлэрбитигэр атынан тастарара. Эмиэ инники эппитим курдук, бэйэлэрэ оҕону көрө-харайа сылдьарга анаммыт курдук үтүө дьоннору Михаил Тимофеевич Иванову, Степан Семенович Алексеевы ыытара. Үөрэнэр сылларбытыгар биһигини көрсүбүт-харайсыбыт дьоннортон хайа да оҕо сэмэлэммэтэҕэ, мөҕүллүбэтэҕэ, мэлдьи-үөрэ-көтө сылдьарбыт. Билигин санаатахха, оҕо сааспыт, бэл, сэрии хаарыйбыт дьылларыгар да түбэстэр, дьоллоохтук да ааспыт эбит. Итини барытын тэрийбит, хааччыйбыт салайааччыга  Прокопий Григорьевичка хаһан да умнуллубат сырдык өйдөбүлү, махталы  ол кэм ааспыта 60-тан тахса сыл буолуор диэри илдьэ сылдьабын.

Былыргы дьон барахсаттар бука бары муудрай этилэр. Оҕону үчүгэйгэ эрэ үөрэтэллэрэ. Балаҕаччыга оскуолабытыгар күһүн, сайын атынан таһалларыгар айаннаан иһэн сиргэ уоттанан чэйдэтэллэрэ, ыһыкпытын ырдыыттан хостоон аһыырбыт. Аһыырга сиэри-туому тутуһаллара, отууларын уотун тыл этэ-этэ аһаталлара.

Биһиги кыракый колхозпут ыччаттара бары кэриэтэ үөрэҕи ылбыттара. «Кыһыл былаах» колхозтан төрүттээхтэртэн билигин ситэтэ суох чахчыларынан быһа холуйан 114 үрдүк үөрэхтээх, 100-чэкэ анал орто үөрэхтээх дьон тахсан республикабыт араас муннуктарыгар, Дьокуускай, Магадан, Москва, Санкт-Петербург куораттар араас тэрилтэлэригэр, Сахалиҥҥа, бэл, кыраныысса таһыгар кытта үлэлии сылдьаллар. Ыччат үөрэхтээх буолуутугар Прокопий Григорьевич уонна үтүөкэннээх учуутал Иннокентий Прокопьевич Басхардыров үтүөлэрэ улахан. Биһиги колхозпут председателэ оҕолор атын сиргэ баран үөрэнэрбитин сөбүлээбэккэ кылгас кэм иһигэр сабыс-саҥа начальнай оскуоланы туттара охсон кэбиспитэ, аны дьиэбитигэр олорон үөрэнэр буолбуппут. Өссө сэрии иннигэр улахан оскуоланы тутан түннүгүн ааһан истэхтэринэ сэрии буолан, тута сылдьар дьоммут фроҥҥа ыҥырыллан барбыттара, оскуола туттуута тохтоотоҕо ло…

Сэрии иннигэр аҕай Бүлүүлүүр айан суолугар автомобиль суола киэҥ-куоҥ гына соломмута. Олохтоохтор ол суолу кыһыл илиилэринэн солообуттара, «аптамабыыл кэлэр суола» — диэн күө-дьаа, күүстэрин харыстаабакка үлэлэбиттэрэ. Ол суол Балаҕаччынан, Хаҕынынан ааһар гына соломмута уонна Хаҕынтан Төҥүргэстээххэ барарыгар сир ортотугар тиийэн хаалбыта. Суол үрдүк сиринэн ааһарыгар икки өттүнэн ханаабалаах, намыһах, бадарааннаах миэстэлэргэ модьу соҕус титириктэри икки өттүн сулуйа охсон баран ыгыта туора тэлгэтии күргэллэрдээх гына оҥоһуллубута. Оччотооҕу кэмҥэ аҥардас кыһыл илиинэн толоруллубут сүүнэ улахан уонна ыарахан үлэ биһиги аҕаларбыт, ийэлэрбит, эһэлэрбит хайдахтаах курдук сырдык ыралаахтын өҥ-тот, дьоллоох олох кэлэрин туһугар тугунан да кэмнэммэт дьүккүөрдээхтэрин, түмсүүлээхтэрин туоһута эрэ буолан хаалбыта. Баҕар сэрии буолбатаҕа буоллар аҕыйах сылынан ити мин ахтар кытыы сирбэр автомобиль тиийиэ этэ.

Сэрии кэмигэр биһиги нэһилиэккэ ким-хайа иннинэ саҥа баанньык тутуллубута. Банньык быстала суох үлэлиирэ, остуораһа үрдүттэн туспа хоско олороро. Биэлсэринэн бэйэбит уолбут Степан Филлиппович Никифоров, сиэстэрэннэн кини кэргэнэ Нюта үлэлиирэ, чөл олоҕу туругурдууга билиилэрин, күүстэрин-күдэхтэрин биэрэн үлэлииллэрэ. Сэрии кэнниттэн радио үлэҕэ киирэн, дьон Москваны истэн, хараҕа аһыллыбыта.

Радио дьиэтэ диэн киэҥ хас да хостоох дьиэ тутуллубута. Ити кэмҥэ улахан кулууп дьиэтэ, мэлииһэ тутуллубуттара. Өссө улахан баҕайы эргиччи тиистэрдээх от күөҕэ кырааскалаах тимир көлөһө тиэллэн кэлбитин кэлин дьонтон истэрим. Ол, билигин сэрэйдэххэ, барабыык дуу, эбэтэр паар күүһүнэн үлэлиир электростанция дуу эргийэр маховик көлөһөтө буолуохтаах. Ыарахан кэмнэргэ сайдыылаах олоҕу тутуу колхозпут председателя Прокопий Григорьевич Аммосов оруйон салалтатыгар тылын ылыннарарын, ырааҕы өтө көрөрүн түмүгэ этэ.»

Ульяна Васильевна Григорьева бэйэтэ 44 сыл Үөһээ Бүлүү оскуолатыгар учууталлаабыта. Түмүгэр маннык диэн суруйбут: «Председательбит Прокопий Григорьевич аҕа ууһун баһылыгын быһыытынан туох кэскиллээхтик олорон ааспытый, кини үтүө аатын кимнээх ааттыылларый?»  диэн санаан кэллэхпинэ, оҕолоро бары үрдүк үөрэхтээх дьон буолбуттар. Кинилэр эмиэ бэйэлэрин идэлэринэн төрөөбүт норуоттарыгар биллэр туһаны оҥорбут дьон. 11 сиэниттэн 9 киһи эмиэ үрдүк үөрэхтээх Дьокуускайга, Москваҕа, Санкт-Петербурга үрдүк квалификациялаах специалист быһыытынан үлэлии сылдьар дьон.

Прокопий Григорьевич Аммосов олоҕун биир саамай күүрэннээх кэмигэр биһиэхэ саҥа улаатан эрэр оҕолор олохпутугар, кэнэҕэски кэскилбитигэр ханнык үтүө сабыдыалы оҥорбутун кэпсээтим уонна төтөөбүт норуоппут историятын биир саамай ыарахан кэмигэр биирдиилээн чаҕылкай дьон сырдык сулус курдук күлүмнээн, сырдата түһэн, умнуллубат бэлиэни халлараллар эбит диэн түмүккэ кэлэбин. Үүнэр ыччакка, маннык дьоннор олохторун сэргээҥ, кинилэр тустарынан билэ сатааҥ, кинилэр биһиги ортобутугар оҕолорунан, сиэннэринэн, салгын куттарынан, оҥорбут үтүө дьыалаларынан бааллар диэм этэ. Кинилэр баҕарбыт баҕа санааларын, хаалларбыт үтүө үгэстэрин, дьулуспут дьулуурдарын, оҥорбут олохторун илгэтин харыстыбыллаахтык илиигитигэр ылан өссө үрдүккэ, үчүгэйгэ, саҥа чыпчаалга тахсарга дьулуһуҥ диэн.»

Хос эһэбитинэн киэн туттабыт, кини биһиэхэ холобур буолар – үтүө майгылаах, үлэһит киһи буоларга уонна кини баҕарар ыра санаатын толорору – үөрэхтээх дьон буолан, Сахабыт сиригэр, бэйэбит норуоппутугар, биир дойдулаахпытыгар туһаллаах буоларга дьулуһуохпут.

Бу биһиги эһэбит Сергей Прокопьевич Аммосов Бүлүү куоратыгар аҕатын, хос эһэбит Прокопий Григорьевич Аммосов обелискатыгар түспүт хаартыската. (Сэрии кэмигэр Бүлүү улууһун холкуостарыгар бэрэссэдэтэллэбит Тыйыс тыыл сулустара).

 

 

Автор: МОБУ «Саха гимназия»

 

Воспоминания Д.,Д.Гороховых, 2в кыл.

Аммосов  Прокопий Григорьевич 1937-1949 сс. — “Кыһыл былаах” холкуос бэрэссэдээтэлэ.

Мин хос эһэм бэйэлирин дойдулаахтарын кытары

тыылга Кыайыыны уһансыбыта.

Сэрии сылларыгар үгүс киһи аармыйаҕа фроҥҥа ыҥырыллыбыттара, онон үлэһит илии аҕыйаабыта. Ол да буоллар, дьон дьиҥ чахчы бэйэни харыстаммат бэрэниилээх үлэлэринэн холкуостар хаһаайыстыбаларын энчирэппэккэ тутан олорбуттара.  Төҥүргэстээх нэһилиэккэ, сорох атын сирдэргэ курдук, хоргуйан өлүү биир да түбэлтэтэ таһарыллыбатаҕа. Ол кэмҥэ “Кыһыл былаах” холкуос салайааччыта мин эһэм буолар. Кини сатабыллаах салалтатынан, кыһамньытынан, буларынан-таларынан, үлэҕэ көҕүлээһининэн, сэрии ыарахан сылларын этэҥҥэ туорабыттара. Хос эһэм барахсан олус күүстэх, бэйэтин кыаҕыттан таһынан, үлэҕэ эриллэн, дойдулаахтарын туһугар уонна Кыайыы туһугар бэйэтин харыстаммакка, күүһүн-уоҕун, өйүн-санаатын барытын ууран туран, үлэлээбит буолан, быһылаах, эрдэ, эһэбит Сергей Прокопьевич өссө кыратыгар, күн сириттэн туорабыт эбит. Ол иһин биир дойдулаахтарын эрэ ахтылҕаннарыттан истэн, суруллан хаалбытыттан ааҕан эрэ билэбит.

Биир дойдулааҕа, суруналыыс, саха суруйаччыта, Васильев Егор Васильевич – Кыраһа маннык саныыр эбит биһиги хос эһэбитин:

Колкуос бэрэссэдээтэлэ Прокопий Григорьевич бүдьүрхай-саһархай баттахтаах, кыһыл хааннаах, үрдүк көнө уҥуохтаах, кэтит сарыннаах киһи этэ. Кини эдэр дьону, ыччаты үөрэхтээһиҥҥэ, оччотооҕу колхуоһунай тутул «тимир ытарчатын» кэмигэр, элбэх сыратын биэрбитэ. 1940 сыллахха холкуос эр дьонун күүһүнэн улахан оскуола тутуутун саҕылаабыта. Тыа сирин сайдыыта олох культуратын үрдэтиитэ, үөрэх-билии ситиһиитэ суохбарбатын оройуҥҥа бастыкыннан өйдөөбүт, ону олоххо киллэрэргэ дьулуспут салайаччы этэ. Ол курдук, Арыылаах хоту кытылыгар баар үрдүк сиргэ “Кыһыл былаах»  колхуос киин бөһүөлэгин тутуутун саҕалаабыта. Онно кулууп, кэккэлэһэ салгын радиотын, үчүгэй булуустаах ампаардаах маҕаһыын, баанньык, мэлииһэ, дьиэлэрин, холкуос эмиэ булуустаах улахан ыскылаатын туттартаабыта. Ити барыта оройуон кииниттэн 20-тэн тахса көлө көһүнэн кээмэйдэнэр ыраахха сытар уһук колхуос бэрэссэдээтэлиттэн элбэх сыраны, өйү, билиини, сүүрүүнү-көтүүнү, кэпсэтиини ылбыт тэрээһин үлэ буолуохтаах. Оччолорго үрдүк уҥуохтаах, толуу, чиргэл ыччат элбэҕэ. Ыһыахтарга уолан дьон тустан, Булгунньахтаах хонуутун кырсын тоҕута тирэнэллэрэ, иҥиирдэрин тыаһа, тымтыгы тоһутан эрэр курдук таһыгырыыра.

Ол кэмҥэ булт-ас, көтөр-сүүрэр үгүһэ. Сорох күөллэргэ кус үөрэ хара тордох курдук устара. Ыаллар үксэ кыахтаахтык, тоттук олороллоро. Дьон массыына суолун, бурдук сирин солоон, оттоон-мастаан, үлэ күөстүү оргуйара.

Онтон сэрии… Сэрии суостаах сыллара тиийэн кэлбиттэрэ. Ханна барытыгар буоларын курдук, бастыҥ дьон бары аармыйаҕа ыҥырыллан сэриигэ барбыттара.

Сэрии сылларыгар уолан дьон оннугар оҕолор, дьахталлар, оҕонньоттор күүстээх үлэҕэ көлүллүбүппүт. Мин буоллаҕына, төрөөбүт ийээлээх аҕам эрдэ өлөннөр, дьүһүннэрин да билбэт тулаайах аҥардаах уон үс саастаах оҕо холкуостаах буолбутум, үөрэхпин бэһис кылаастан быраҕарга күһэллибитим. Оонньооботох оҕо саас, үөрэхтэн маппыт үөлээннээхтэрим курдук, үлэ диэн тугун эппинэн-хаммынан билбитим.

Биһиги колкуоска биир да үөрэхтээх киһи суоҕа. Онон кыһалҕалаах кэмнэргэ үөрэҕэ суох А.Д. Иванов, Я.Г. Федотов, оччолорго сүүрбэлэриттэн эрэ тахсыбыт А.Е. Павлова биригэдьиирдээн биһигини салайан улэлэтэллэрэ. Кэлин түөртүү кылаас үөрэхтээх, 14-15 саастах А.И. Афанасьев, А.А. Иванов, А.С. Алексеев биригэдьиирдиир буолан барбыттара.

1943 сыл сайыныгар Сымалаабыт үрэҕин төрдүгэр үөлээннээхтэрбин А.С. Алексеев, Е.И. Николаев, Т.Е. Калачикова о д.а. кытта хараҕа мөлтөх буолан аармыйаҕа барбатах, кыыһырары билбэт киэҥ көҕүстээх, оҕус курдук дьүккүөрдээх үлэһит Александр Иванов (Мөччөй) диэн салайаччылаах аан бастаан от охсубуппутун үйдүүбүн. Син киэҥ сири охсубуппут да, суол-ис дьаабы, онон-манан от үүммүтүнэн турара. Ону көрө-көрө, салайааччыбыт: «Хаас үргээн сиэбитин курдук охсубуккут» — дии-дии, хата күлэн ликситэрэ.

Оҕолор улахан дьону кытта хараҥҥаттан хараҥаҕа сылдьан үлэлиирбит. Дьахталлартан Анна Алексеева, Мария Ботусова, Мария Пахомова о.д.а. аармыйаҕа барбыттары солбуйан кыайыылаахтык үлэлииллэрэ. Биирдэ күһүн, эмиэ Сымалаабыкка хараҥаҕа от кээһэ сырыттахпына, былыта суох халлаан алын кытыытыгар чаҕылҕан чаҕылыҥнаабыта, ону салайааччыбыт: “Ити түүнү хараҥардар чаҕылҕан» — диэн быһаарбыта. Үлэ кэниттэн үстүү-түөртүү километрдаах сиргэ турар балаҕаннарбытыгар тарҕаһарбыт.

Прокопий Григорьевич оччотооҕу дьонтон көстөр да дьүһүнүнэн, өйүнэн-санаатынан да ордуктара быһыылааҕа. Ол да иһин буолуо, сыл аайы броня биэрэн холкуоһу салайтарбыттара. Кини эмиэ үөрэҕэ суоҕа. Онон бастаан утаа, холкуоска үөрэхтээх суох буолан, оройоммут киинигэр Бүлүү куоратыгар киирэн, сыл түмүгүн холкуоһун баайын-дуолун туһунан ытыс да саҕа кумааҕыта суох, халтаҥ өйүнэн отчуоттаан тахсара. Кэлин түөрт кылаастаах, 14 саастаах И.З.  Федоровы суруксут, суотчут оҥостубута. Кэлин Иван Захарович Үрдүкү партийнай оскуоланы бүтэрэн, оройуон биир биллэр салайар үлэһитэ буолбута.

Прокопий Григорьевич утуйар уутун умнубут, кыламаныттан кынаттаммыт кыайыылаах үлэһит, кини «кэнсилээрийэтэ» холкуос киэҥ сирэ-уота, ходуһата этэ. Үлэ саамай кытаанаҕар бэйэтэ сылдьара. Сатабыллаах салайааччы сайын аайы үс сүүсчэкэ гектаардаах Долборуут алааска М.Г. Пахомованы, А.Е. Павлованы салайааччыннан анаан, оҕолору оттоторо. Пиэрмэттэн үс ынаҕы илтэрэн Мария Ботусованы (улахана) ыатара. Сорох сайын Семен Пахомов, сороҕор Халадаай диэн киһинэн балыктатан, оҕолор испит тот, үөрэ-көтө, тиритэ-хорута үлэлиирбит.

Бэйэтэ атын дьону кытта Дириҥинэн, Дьоодунунан, Кэнэнининэн о.д.а. сирдэринэн оттуура. Сороҕор биһигини бэйэтэ салайан окко, күрүө тутуутугар, бурдук быһыытыгар, хоруу хоруутугар үлэлэтэрэ. Сороҕу киһиргэтэн, сороҕу сэмэлээн, күллэрэн, санаабытын көтөҕөн, сатаан табан хотуулаахтык үлэлэтэрэ.

Күһүн муус киһини уйар буолаатын, ууга түһэ сыһа-сыһа, кыһын халлааныттан көрөн, халыҥ мууһу алларан муҥхалыырбыт. Эбэлэрбит барахсаттар көмүс хатырыктааҕы арыт өлгөмнүк бэрсэллэрэ. Балык кыра чааһа түҥэтиккэ барара. Кыһын собо, хас эмэ көлөнөн Бүлүү куоратыгар тиэллэрэ. Биирдэ П.Аммосов өлөрүллүбүт сүөһүлэр истэрин сыатын холкуостаахтарга түҥэттэрэн, ас суоҕар барбах сыа аһылыктаах буолбут кэммит эмиэ баара. Оччолорго бары да сүрүн аспыт лыыба уонна тиит субатын үөрэтэ-амырыын аһыы ас – ону кытта хохту буолара.

Бэрэссэдээтэлбит, билиҥҥи буоллар, комерсант бэрдэ буолуо эбитэ дуу, эргиэннээх-урбааннаах, киэҥ далааһыннаах киһи этэ. Кыһын собо тийэн, Эдьигээҥҥэ илдьэн эргинэн, холкуостаахтары таба тэллэхтиирэ, саҥыйахтыыра. Үөһээ Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ собо илдьэн «бартердаан» сиэмэ бурдук аҕалара. Ол үтүөлэрин дьон улаханнык сыаналыыра. Кини ханнык баҕарар ыарахан, кытаанах балаһыанньаттан тахсар булугас өйдөөҕө. Биирдэ саас хантан эрэ ыраахтан бурдук тиэйэн истэҕинэ, Балаҕаччы чугаһыгар сыарҕа хаара бүтэн хаалан, Сиэт күөл кытыытыттан сир көҥүллэтэн, бурдугун ыһан, үүннэрэн турардаах. Итинник, булан-талан аһатан-сиэтэн, сэрии сылларыгар «Кыһыл былаахха» биир да киһи хоргуйан өлбөтөҕө. «Андреевка» эмиэ аччыктаан киһи өлбөтөҕө. Онно ааттаах муҥхаһыт, эмиэ киһи киэнэ килбиэннээҕэ, бэрийэр бэрдэ Н.Е. Васильев улахан үтүөлээҕэ саарбаҕа суох. Оттон ыаллыы Хаҕыҥҥа, Кыргыдайга, I, II Күүлэттэргэ дьиҥнээх трагедия буолан ааспыта.

«Кыһыл былаах» холкуос сыл ахсын государственнай былааны толортуура. Ол иһин Прокопий Григорьевич Аммосов, биһиги эһэбит, И.В. Сталин махтал суругунан, Саха АССР Верховнай советын Президиумун Бочуотунай Грамотатынан, «Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Кини бэйэтэ төгүрүк тулаайах үөскээбит буолан, кыраларга, кыамматтарга аһыныгас майгылааҕа. Оттон кини кэргэнэ Мотуруона эмиэ бэртээхэй киһи этэ. Ханнык да ыарахан кэмнэргэ санаатын түһэрбэккэ өрүү мичээрдиирэ, ис дууһатыттан, үтүө санаатыттан мичээрдиирэ. Киирбит киһини чэйдэппэккэ таһаарбат ыалдьытымсаҕа, тулаайах оҕолор, кырдьаҕастар кинилэри эҥэрдэһэн сут сылы туораатахтара.

Уопсай дьыала туһугар утуйарын да умнан туран үлэлиир бэрэссэдээтэл бэйэтэ бас билэр дьиэтэ суоҕа. Өрүү ыалга дьукаах буолаллара. Сэрии бүтээтин кытта, хата, пиэрмэ хотонун, оскуоланы аҕыйах киһини кытта тутан үлэҕэ киллэрбитэ. Бэйэтэ төһө да үөрэҕэ суох буоллар, оҕолору үөрэтэргэ кыһанара. Начальнай оскуоланы бүтэрбиттэр тоҕус көстөөх Балаҕаччы сэттэ кылаастаах оскуолатыгар салгыы үөрэнэ бараллара. Ол оҕолору сороҕор бэйэтэ, холкуос баар-суох дьоно М.Т. Иванов, М.Ф. Павлов илдьэллэрэ. Бадарааннаах буом сирдэргэ, оҕону ат тэпсиэ диэн бэйэлэрэ бэрэбиэркэлээн, аттарын сиэтан бараллара. Ортотугар сиргэ хонон Балаҕаччыга тиэрдэллэрэ.

Биэс сыл холкуоска үлэлээн, үөрэхтэн мата сыһан баран, тус бэйэм алтыс кылаастан үөрэнэн, үөрэхтээх дьон ахсааннарыгар киирдэҕим, онуоха П.Г. Аммосов улахан үтүөлээх. Ол маннык этэ. Үөрэниэхпин олус баҕарарым да кыах суоҕа, умнубутум да бэрт. Ол да буоллар, биирдэ Балаҕаччылыыр оҕолору кытта барсарга сананным. Аммосов оҕолору Арыылаахха мунньар күнүгэр киэргэнэн, кэтэ сылдьар эрбэ баркым таһынан ииппит ийэм Марыына ыстаанын, суоҕуна, көҥүлэ суох кэтэн кэбистим. Үс үтэһэ үөлбүт мунду өйүөлэнэн, уон алталаах биир уостаах эргэ саабын сүгэн, үс километрдаах Арыылаахха бардым. Оҕолор бары кэлбиттэр, бара иликтэр эбит. Аммосов миигин күлэ-үөрэ көрүстэ, оҕолорго холбоон илдьэ барда. Атын бэрэссэдээтэл эбитэ буоллар: «Холкуоска үлэһит илии аҕыйах, эн барыма», — да диэтэҕинэ көҥүлэ этэ. (Быһа тардыы МО “Бүлүү улууһа» (оройуона) CӨ «Чочу нэһилиэгэ»).

Төнүргэстээх холкуостарыгар холоотоххо. Сыралта уонна Кыадаҥда баһыналара арыый киэҥнэрэ. Сыралта «Чкалов» холкуос 1940 сыллаахха 67 гектар, 1941 с. — 85, 1942 с. – 99 гектар; оттон Кыадаҥда 1 Маай холкуос 1940 с. -105, 1941 с. – 112, 1942 с. – 109 гектардаах сиргэ бурдук ыспыттар.

Бурдук үүнүүтүн хомууругар Түҥүргэстээх холкуостара ити үөһэ ааттамыт холкуостары кытта тэҥҥэ түсүһэллэрэ, сорох сыл өссө ордоллоро. 1940 сыллахха Сыралта «Чкалов» холкуоһа гааттан 4.88 центнеры, «1 Маай» — 3,62 ц., хомуйбут буоллахтарына, “КыҺыл Былаахтар» 5,13 центнеры ылбыттара. (Быһа тардыы «Баача Бойун»)

Хос эһэбитинэн киэн туттабыт, кини биһиэхэ холобур буолар – үтүө майгылаах, үлэһит киһи буоларга уонна кини баҕарар ыра санаатын толороору – үөрэхтээх дьон буоларга дьулуһуохпут.

Бу биһиги эһэбит Сергей Прокопьевич Аммосов Бүлүү куоратыгар аҕатын, хос эһэбит Прокопий Григорьевич Аммосов обелискатыгар түспүт хаартыската. (Сэрии кэмигэр Бүлүү улууһун холкуостарыгар бэрэссэдэтэллэбит Тыйыс тыыл сулустара).

 

Гороховы Даниил, Дайаана 2 «в»,  Дамир 6 «а» кылаас, МОБУ «Саха гимназия»