Алексеева Анна Игнатьевна

Макар Ааната

Макар Ааната диэн истиҥник ийэм ааттыыр махтана саныыр дьүөгэтин Ньурба оройуонун Түмүк нэһилиэгин олохтооҕо сэрии сылларын оҕото Алексеева Анна Игнатьевна туһунанахтыы. Мин ийэм Филиппова Мария Прокопьвна Анна Игнатьевалыын дьүөгэлиилэр этэ. Икки ыаллыы сытар нэһилиэктэргэ олордоллор даҕаны, түгэн көһүннэр эрэ, ыалдьыттаһаллар этэ. Төһө даҕаны ыархан кэмҥэ, оонньооботох оҕо саастара аастар, көрүстэллэр эрэ, чэйдии олорон, ыарахан эрээри, дьоллоох оҕо саастарын, эдэр-сэнэх кэмнэрин санаан, күлэ-үөрэ сэһэргэһэллэрин сөҕөрүм. Ол үөрүүлэрэ өр көрсүбэккэ ахтыһалларыттан эбитэ дуу, ол эбэтэр ыархан кэмнэргэ туох эрэ үтүө, үчүгэй өйдөбүл баар күннэрин санаһалларыттан эбитэ дуу. Ийэм бииргэ оонньоон улааппыт кыыһа, хорсун-хоодуот дьүөгэтэ Ааналыын олус хоһуун, үлэһит, ыарахантан чаҕыйбат, сыыдам, сымса кыргыттар этибит диэн хойут сааһыран олорон дьүөгэтин Аананы билиһиннэрэн кэпсиирэ.

Алексеева Анна Игнатьевна тыыл бэтэрээнэ, уоттаах сэрии саҕана оҕо сылдьан хайдах үлэлээбиттэрин улахан кыыһа Яковлева Розалия Макаровна ахтыытыттан :-Биһиги ийэбит Алексеева (Григорьева) Анна Игнатьевна 1926 сыллаахха Атах диэн 1 Хаҥалас сиригэр күн сирин көрбүтэ.

Ийэбит кэпсээнинэн төрөппүт ийэтэ өнүр оҕо буолбутун кэннэ өлбүт, ийэтэ өлөрүгэр эдьиийдэрэ Балбаралыын, Даарыйалыын үһүөйэхтэр эбит. Оҕолорун иитэр сыалтан аҕалара иккистээн кэргэн ылан, өссө биир Дьуунньа диэн балтыланаллар.Төрөппүт аҕалара олохтон туораабытын кэннэ, маачаха ийэлэрэ Баһар Байбалга кэргэн тахсан эбии Миитэрэй диэн уол бырааттаналлар. Колхуоска эр дьон бары сэриигэ бараннар ыархан күүстээх үлэ дьахталларга, кыргыттарга, оҕолорго сүктэриллибит кэмэ. Ийэбит ойуурга Настаа диэн кыыстыын кыһын мас мастаан, оҕуһунан тиэйэн киллэрэллэрэ. Аһылыктара тар хааһы, холбуу үүттэн суорат буоларын кэпсээччи. Ол быыһыгар хоргуйан өлбүт дьону кыргыттары кытта көтөҕөн, биир сиргэ мустараллар этэ диэччи. Мэлдьи кур аччык сылдьарбыт, ас-таҥас кэмчи диэн этэрэ. Биһиэхэ оҕолоругар ийэбит сэрии кэминээҕи олоҕун, оттон аҕабыт сэриигэ сылдьыбыт кэмнэрин тоҕо эрэ кэпсээбэт этилэр. Мин биирдэ оскуолаҕа сылдьан, өйтөн суруйууга аҕабыттан сэриигэ сылдьыбыккын кэпсээ эрэ диэбиппэр киһи киһиэхэ кэпсээбэт кэпсээнэ, туох үчүгэйдээх буолуой. Тула дьон өлүгэ, бу субу кэпсэтэ олорбут киһиҥ, өлөн сууллан түһэрэ диэбитэ. Ийэм эмиэ оннук курдук, киһи кэпсээбэт кэмнэрэ,дьон хоргуйан суолга өлөн сытар буолаллара диирэ. Ол ыархан кэмнэргэ хотоҥҥо борооску көрөн, ыанньыксыттаан, арыы собуотугар арыыһыттаан, ханна үлэ баарынан үлэлиир этибит диэн кэпсиир буолара. Ханна ыыталлар да баран иһээччибит, ону сөбүлээччилэр. «Үлэһит да кыыс» диэн диир буолаллара. Ол кэмҥэ эдьиийэ Балбаара кэргэн тахсан туспа олорбут. Эдьиийэ Даарыйа атын ыалга иитиллэр эбит. Ийэбит фермаҕа эмээхситтэри кытта олорбут, үчүгэй да эмээхситтэр диэн ахтар этэ. Ааттарын этээччи да биһиги сурумматах буолан ааттарын умнубуппут. Мэлдьи мин да дьиэлэниэм, кэргэн тахсан элбэх оҕолонуом, тоттук олоруом диэн кэпсээннээх буолааччыбын диирэ. Ону ол эмээхситтэрим, үчүгэй да ыра санаалааххын чахчы да оннук буолуо, инники олоҕуҥ табыллыа, ити ыра санааҥ толору туолуо диэн алҕааччылар диэччи.

Ити курдук үлэлии сылдьан, 1952сыл сайыныгар Ампаардаахха отчуттарга ас астата колхуостан ыыппыттарыгар, асчыттыы сылдьан МТС-ка тракторыыстыы сылдьар биһиги аҕабытын көрсөр. Биһиги аҕабыт Алексеев Макар Дмитрьевич окко көмөҕө ыыппыттарыгар кэлэн баран, ийэбитин көрсөн хардарыта сөбүлэһэн ыал буолбуттар. Эһиилигэр уол оҕоломмуттар, ити курдук утуу-субуу 8 оҕону күн сирин көрдөрбүттэриттэн уоллаах, кыыс кыраларыгар төннүбүттэрэ. Алта оҕолорун этэҥҥэ улаатыннартаан, ыал оҥортоон, дьиэлэтэлээн, сиэннэрин, хос сиэннэрин көрөр дьолу билбиттэрэ. Биһиги дьоммут сүр эйэлээхтик олорбуттара, бэйэ-бэйэлэрин төттөрү-таары хаадьылаһан, күлсэллэрин өйдүүбүн. Ыалларбытын кытары аймахтыы курдук буолааччыбыт. Кыһын дьиэҕэ дуобат оонньооччулар, аҕабыт уолаттарын барыларын хотооччу. Дуобат сүтэн итээтэҕинэ мас ылан быһаҕынан кыһан дуобат оҥоро охсор этэ. Биһиги кыра эрдэхпитинэ баян атыыласпыттара, уолаттар бары баяҥҥа, аккардиоҥҥа, онтон гитараҕа оонньуур буолбуттара. Ону аҕабыт олус өйүүр этэ. Өссө бэйэтэ кэлин кырыымпа оҥорбутун өйдүүбүн. Оһох үрдүгэр өр хатара-хатара килиэйдиир этэ, струнатын сылгы кылыттан хатан оҥорбута. Билигин санаатахпына сөҕө саныыбын, урукку тыа киһитэ хантан билэн музыкальнай инструменнары сэҥээрэн ылара, өссө бэйэтэ оҥороро буолла диэн. Ийэбит аспытын-таҥаспытын бэрийэн, тэрийэн кэбиспит буолааччы. Аһыыр аспытын эрдэттэн хаһаанан булан-талан уурунааччы. Кэлин сопхуос сүөһүтүн өлөрүүтүгэр сылдьан ынах иһин бөҕө аҕалан, ону астыырбытын өйдүүбүн. Биһиэхэ мэлдьи этээччи, аскыт бүтэрин кэтэһимэн, эрдэттэн булан-талан уурунар буолуҥ диэн. Уонна дьоҥҥо хаһан да ымсыырбат буолуҥ диэччи. Сэрии сут-кураан сылларыгар, оҕо сааһа ыарханнык ааспыт буолан, аска сүр кичэллээхтик сыһыаннаһара. Бэйэтэ ис иһиттэн кэрэҕэ тардыһар буолан, тулалыыр эйгэттэн саамай үчүгэйин дьоҥҥо сыһыана истиҥиттэн, биһиэхэ иҥэрбит буоллаҕа. Аҕабыт бүтэһик тыллара:- Ийэҕитин харыстааҥ, кинини көрсүбүт дьолум. Оттон ийэбит мин дьоллоохтук олордум, аҕаҕытын көрсөммүн, ама итинтэн ордук киһи олоҕун тухары олорбут киһитигэр махталыттан ураты, дьол туохха баар буолуой?

Биһиги ийэбит Анна Игнатьевна сүрдээх үөрүнньэҥ, элэккэй, сайаҕас майгылааҕа. Кэпсээннээх-ипсээннээх элбэх саҥалаах буолааччы, ханнык баҕарар киһини кытта уопсай тылы булан кэпсэтэрэ. Биһигини атаахтаппакка ииппитэ. Аҕабытын олус үрдүктүк тутара, харыстыыра. Аҕаҕыт сылайбыт, сынньаннын үлэтэ ыархан. Устар күнү быһа атаҕар туран үлэлиир, токарь үлэтэ сылаалаах диэччи. Аҕаҕыт оҕолор ону гынныннар диэбитэ диэн уолаттарын таһырдьа тас үлэҕэ, ирээт-ирээт үлэ биэрэн үлэлэтээччи. Биһиэхэ икки кыргыттарыгар, дьиэ ис үлэтигэр эмиэ ирээттээн үлэлээччибит. Кэлин ол үлэбитин үөрэнэн чопчу билэр буолан, этитиитэ да суох оҥорон үлэбитин кэмигэр үмүрүтэн бүтэрээччибит. Биллэн туран сүөһүлээх астаах, сибиинньэлэрдээх, кууруссалардаах, тыа ыалыгар оҕо холугар сөптөөх үлэ элбэх буоллаҕа. Ол оннук улаатан, биһиги кыргыттар кэргэммитин ыал аҕа баһылыгын үрдүктүк тутан, ытыктабыллаахтык сыһыаннаһабыт, харыстыыбыт. 1-Хаҥалас диэн тылы мин олус чугастык ылынан истэр этим, ийэм төрөөбүт, үөскээбит, улааппыт дойдутун олус күндүргэтэ кэпсиириттэн эбит. Кэпсиир ахтан ааһар дьоннорун хайдах эрэ бэйэм билэр дьонум курдук истээччибин. Киниоҕо сааһа ааспыт эдэркээн кыыс оҕо буолан сүүрбүт-көппүт оннук истиҥник сылаастык, ахтылҕаннаахтык кэпсиириттэн быһыылаах. Биһиги ийэбит олус күлүүк буолааччы, оҕо сааһын дьүөгэлэрэ кэллэхтэринэ төһө да сааһырдаллар, кыргыттар курдук туох да көрдөөхтүк, көхтөөхтүк күлсэ-күлсэ кэпсэтэ-ипсэтэ чээйдээччилэр. Улахан эдьиийэ Балбаара улахан кыргыттара Маайа уонна Аана кэллэхтэринэ эмиэ эдэригэр түһэн, балтыларын кытта биир таһымнаах курдук тэбис тэҥҥэ күлсээччи. Ол курдук олус чугас сыһыаннаахтара, дьүөгэлии курдук истиҥник кэпсэтээччилэр. Төһө да ийэбит күн сириттэн 92 сааһыгар күрэннэр, биһиги баар курдук саныыбыт. Кини эппитэ барыта сөп эбитин бэйэбит сааһыран олорон өйдүүбүт. Ол да курдук биһиги бэйэбит олохпутугар эбээбит инньэ диэччи диэн. Дьону хомотумаҥ, дьоҥҥо ымсыырымаҥ, кып-кыраттан даҕаны үөрүнньэҥ буолуҥ диирин оҕолорбутугар, эбэлэрин кэс тыл курдук кэпсиибит, тириэрдэбит.
2017 сыллаахха ийэтин кэпсээниттэн кыра уола Игнатий Макарович суруйбут.

Улахан дьону кытта үлэлээн, кыһын фермаҕа, сайын окко, сир таттарааһыныгар оҕус сиэтэр эбит. Ити курдук араас үлэҕэ улам сыстан үлэһит буолбут. Уот кураан дьыл сотору-сотору уот туран, аһыыка бөҕө түһэн олохторун эбии кыһарыйбыт. Күнүс үлэлээн кэлэн баран, түүн уот умуруора барар эбиттэр.Эбэтэр аһыыкаҕа дьаама хастараллар эбит.Ол кэмнэргэ сүрүн аһылыктара диэн суорат уонна ымдаан эрэ. Сут дьылга оччотооҕу дьон нэһиилэ тыыннаах хаалбыттар. Хоргуйан өлөөччүлэр да, бааллар эбит.Ол өлбүт дьону быалаан баран мас уган, онон көтөҕөн таһааран дьиэ эркинигэр өйөннөрөр эбиттэр. Онтон саас, халлаан сылыйыыта биирдэ харайаллар эбит, ол таҥастара суоҕуттан этэ. Онно биһиги ийэбит абаҕата Ньыыканныын сылдьар эбит. Атын дьахталлар куттанан чугаһаабаттар, сылдьыбаттар үһү. Билигин ийэбит ону санаан, муҥнаахтар киһилии хараллан, кинилэр үчүгэйдик санаабыттара бу баччаҕа кэлиэхпэр дылы арчылыы сырыттахтара:- диир. Ийэбит Анна Игнатьевна эдэр ыччакка туһаайан этэр этиитэ: -Киһи үлэлээх-хамнастаах эрэ буоллаҕына сарсыҥҥыга эрэллээх. Төһөннөн сүрэхтээх да соччонон олоҕо үүнэ-сайда туруоҕа. Дьоллоох чөл олохтоох, доруобай дьон буолуҥ диэн этэрэ. Хайа да ыархаттан санаа саппаҕырыытыттан иҥнибэтэх күүһэ кыайарынан үлэ үөһүгэр сылдьыбыт күүстээх санаалаах, үтүө майгылаах элбэх оҕолоох күн күбэй ийэ Анна Игнатьевна олорон ааспыт олоҕун, билигин оҕолоро,сиэннэрэ салгыыллар. Кыыһа Раиса Макаровна, ийэтигэр анаабыт хоһоонунан түмүктүүбүн.

Ийэм барахсан.
Киһи б.у сиргэ айыллан кэлэр,
Кимтэн да тутулуга суох
Олоххо аналын толоро
Оһуордаах суолун хааллара
Ол эрэн, биһиги кииммитин эргийэр киинэ
Ийэбит этинэн-хаанынан
Эллэнэн эмиийин үүтүнэн угуттаан
Элбэххэ үөрэтэн-такайан
Олохпут суолун ыйдаҕа
Уу кыһыл оҕоттон улаатан
ийэбит сүрэҕин иччилээн
Дууһатын кылларын таарыйан
Алгыстаах тылларын анатан
Атахпар турабын мин чиҥник
Сааһырыы боруогун атыллаат
Сирдээҕи аанньалым, ийэккээм
Олохпор үгүһү түстээҥҥин
Ол онтон дьоллоохпун дэнэбин
Хаһан да, хастаах да эн буол
Ийэҕэр куруутун оҕоҕун
Арчылыыр алгыһа аттыгар
Арыаллыыр биллибэт эйгэнэн
Кэрэчээн киһибит,ийэбит
Күн күбэй ийэбит барахсан
Сүрэхпит иһинэн киирбитэ
Сыдьаайар сулустуу олохпор.

Бэчээккэ бэлэмнээтэ Валентина Сартаева-Васильева – Саха сиринээҕи эригийиэн “үрүҥ көмүс” доброволецтарын «Дууһабытынан эдэрбит» киинин салайааччыта.

 

 

Автор: А.Павлова, 8 а кылаас үөрэнээччитэ