Алексеев Семен Дмитрьевич

Алексеев Семен Дмитрьевич (1917-2000)

Мин хос эhэм, Алексеев Семен Дмитрьевич — Сэмэнньэ-1917 сыллаахха от ыйын 26 күнүгэр Чурапчы оройуонугар Сылан нэьилиэгэр Түөйэ үрэҕин хонноҕор баар Тиит Арыы диэн сир аттыгар сытар Булгунньах сайылыкка Мария Аввакумовна, Дмитрий Федорович Алексеевтарга төрөөбүтэ. Ийэлээх аҕата таптаан Сэмэнньэ диэн ааттаабыттар. Ити аата үлэһит буолбутун да кэннэ, орто дойдуттан барыар диэри дьон кинини Сэмэнньэ диэн ыҥырара. Былыр оҕо атаҕар турар буолла да бэрт кыратыттан үлэ мындырдарыгар үөрэнэрэ. Ол курдук туулаһан, туһахтаьан, от оттуурга, сир хорутарга үөрэммитэ. Мас мастаһан, муус ылсан, от тиэйсэн үлэҕэ уйуһуллубута. Дьоно бэйэлэрэ дьиэлэрэ суоҕа, онон ыалларын үлэтин үлэлэһэрэ. Сир үүнүүтүнэн — киһи үлэтинэн биллэр диэн өс хоһоонунуу кини олох кыратыттан үлэ араас мындырыгар үөрэнэн, үлэ эрэ киһини абырыахтааҕын чуолкайдык өйдөөбүтэ. Онон үлэни-хамнаьы кыайарга дьулуспута, үлэлиири таптаабыта. Эһээ Семен Сылан Булгунньахтаах 4 кылаастаах оскуолатын түөрт сыл үөрэнэн 1934 сыллаахха бүтэрбитэ. Салгыы оскуолаҕа үөһээ кылаастар суохтарынан, аҕата ыалдьарынан атын сиргэ үөрэнэр кыах суоҕунан үөрэммэтэҕэ, колхозка араас быстах үлэлэргэ үлэлээн баран, колхоз правленията анааһынынан колхозка кыладыапсыгынан үлэлэппитэ, салгыы Чурапчыга трактористар биэс ыйдаах курстарыгар үөрэтэ ыыппыта. Ити ахсынньы ыйтан Хатылыга Буор Балаҕан диэн сиргэ 1937 сыллаахха уонтан тахса буолан биэс ый үөрэнэн көлүөһүнэй тракторы үлэлэтэр буолбуттара.

Кинилэри үлэҕэ опыттаах, техническэй билиилээх оройуон бастакы трактористарыттан биирдэстэрэ, 1932 сыллаахтан тракторист, Козлов Лука Григорьевич үөрэппитэ. Онон 1938 сыллааххъа ыам ыйын 8 күнүгэр Чурапчы МТС-гар үлэҕэ киирбитэ. Сэмэнньэ бастакы сылыгар олох кылгас кэмҥэ сменщик ХТЗ-7 тракторга трактористаабыта. Итинтэн ыла бастакы көлүөһүнэй трактортан саҕалаан 34,5 сыл устата араас мааркалаах Т-2г газгенераторнай, ЧТЗ-Сталинец, ДТ-54, СХТЗ-НАТИ, ДТ-75 бульдозер трактордарга үлэлээбитэ.

1938-1944сс.- көлүөһүнэй тракторга,

1945-1948сс.-Т-2Г-газгенераторнай тракторга,

1949-1951сс –ЧТЗ Сталинец тракторга.

1952-1955сс ДТ-54 тракторга.

1956-1957сс. СХТЗ-Нати трактлорга.

1958-59сс ДТ-54 тракторга,

1959-1972сс.-ДТ-75 бульдозер тракторга.

1972-1978сс.Мотуор таҥар слесарь

Онтон алта сыл 1972-78сс мотуор таҥар слесарынан үлэлээн, барыта 40 сыл устата тохтообокко туруулаһан үлэлээбитэ. Урукку трактордар билиҥҥи трактордар курдук сымнаҕас олбохтоох, үлэлииргэ табыгастаах усулуобуйалара суох буолаллара уонна эчи тыастара улахана киьи доруобуйатыгар улахан охсуулаах да эбиттэрэ буолуо. Маннык трактордарга үлэлииргэ киһиттэн, кырдьык ураты дьулуур уонна тулуур эрэйиллэрэ. Ити көлүөнэ трактористар үлэлииллэригэр наьаа ыарахан этэ. Суол-иис мөлтөҕө,онуоха эбии бастаан үлэлииргэ билии-көрүү намыһаҕа, техниканы тутатына көрүммэт буоллаххына чаастатык алдьанара, онно билиҥҥи курдук бэлэм саппаас чаас суоҕа, ас таҥас татыма. Оннооҕор тракторга туһаныллар сэп- сэбиргэл тиийбэтэ биир улахан кыьалҕа буолара. Онтон собуот оҥорбут күлүүстэрин саас ыһыыга баралларыгар аакта быһыытынан трактористар ылаллара. Күһүнүн ону эмиэ аакта быһыытынан трактористар төттөрү туттараллара. Итэҕэс буоллаҕына төлөбүрүн хамнастан туталлара.

Сүтэрии син биирдиилээн да буоллар баара, онон биэрэр күлүүстэрэ сороҕор итэҕэс да буолаллара. Трактордарыгар улахан саахалланыы буоллаҕына кыайар өттүлэрин куулга уган баран сүгэн, сатыы Чурапчыга МТС-ҕа киирэллэрэ. Онно киирэн ууска күөрт күөттэһэн, күнү быьа үлэлэһэн, чугуун уулларан кольцо оҥорсон, алтан сылабаары бытархай гына алдьатан уулларан цилиндр, шатун кутуһан сорох чаастары мастарыскыайга трактористар бэйэлэрэ чочуйан саппаас чаас оҥостоллоро. Итинник бэйэҥ оҥорботоххуна тракторист аатын ылбаккын. Оннук оҥостоот эмиэ сүгэн сатыы түүнүн бааһыналарыгар бараллара.

Семен Дмитрьевич трактора хаһан да алдьаммат, саахалламмат, онтон өрөөн хаалбытын туьунан истиллибэт этэ. Ол кистэлэҥинэн, биллэн турар, бэйэтин техникатын кичэйэн көрүнэрэ. Техническай көрүнүүнү утумнаахтык ыытара. Айгыраабыт чаастарын кэмиттэн кэмигэр уларытан иһэр буолара. Хас биирдии техника кини туругуттан тутулуктааҕын учугэйдик өйдүүр, эппиэтинэстээх буолан бар дьонугар улаханнык таптатар, ытыктанар этэ.

Сэрии сылларыгар тэрилтэтэ көрдөһөн үс төгүллээн 1942-1944 сс. бронь биэрэннэр фронна барбатаҕа. Кырдьык күүстээх, наьаа наадалаах үчүгэй үлэһит буолан сэрии курдук ыар кыһалҕаттан босхолоотохторо.

1938-1944 с. диэри ХТЗ көлүөһүнэй тыраахтарынан Мугудай Сылан бааһыналарыгар сир хорутуутугар, ыһыыга улэлээбитэ. Бааһыналары кэнэтэн солообута. 1943с. солообут хоруппут бааһыналарга Сыланна кэмигэр ардах түһэн, бурдук бөҕө өрө үүнэн дьон сэргэ улахан сут кураан кэнниттэн абыраммыта. Бөкөлө солооһуна хас биирдии гектарыттан 20-25. центнер бурдугу биэрбитэ, кыһынын трактор ремонугар сылдьыбыта.

1945с. эмиэ Сыланна үлэлээбитэ. Оскуола оголоро 5-8 см гына маһы эрбээн, чөмөхтөөн, трактор уматыгын бэлэмнээн тоһуйаллара. Тракторист үүнүүнү хара ыһыагыттан эппиэттиирэ. Оччолорго куһаҕана суох үүнүүнү ылара, ол эрээри ону ким да кээмэйдээбэт ыйаабат буолара, барытын быһа холоон ахсаан таһаараллара.

Кини олус табыллан, таһаарыылаахтык үлэлээбит трактордара Сталинец-ЧТЗ, ДТ-54, ДТ-75 буолаллар.

Сэрии кэмигэр трактористарга итии аһылык диэн 12 кг бурдук, 3 кг арыы, баар буоллагына кыра эт биэрэллэрэ. Прицепщиктэргэ ыйга 3 кг бурдук биэрэллэрэ. Онтон дьонноругар бэристэхтэринэ бэрт кырата да хаалара.

Спец танас диэн суоҕа. Танас сап мөлтөҕө, күһүн саас тонон-хатан аҕай биэрэллэрэ. Кыһынын от-мас тиэйиитигэр илиилэрэ бөҕүөрэ тоноро. «Ардыгар ыстааммыт тимэҕин нэьиилэ тимэхтэнэрбит» — диэн кэпсиирэ. Оччотоогу тракторист 300-500 көлөһүн кунун аахсара. Ол гынан баран үгүс трактористар итинтэн элбэх көлөһүн кунун аахсаллара.

Сэрии саҕаланарын кытта «стахановскай вахта» диэн ааттаан коллективка иккилии норма толорор иьин патриотичеескай хамсааһын тэнийбитэ. Ону толороору олох еребулэ да отпуската да суох бэйэни харыстаммакка күүстээхтик үлэлииллэрэ. Норманы толоруу таьынан тракторист уматыгы кэмчилиэхтээҕэ. Уматыгы оҕус сыарҕа тэлиэгэнэн улэлии сылдьар сирдэригэр тиэрдэллэрэ.

Итилэри таһынан Чурапчылар уунан эрэйдэнэллэрэ, кураанныыллара бэрт буолан уу боппуруоһа олох кытаанах буолан оччотоогу оройуон салайааччылара бөҕө-таҕа туруктаах быһыттары оноттороллоро. Итиннэ Сэмэн Дмитрьевич үлэтинэн хамнаһынан киһи эрэ киэн тутта саныыр улахан быһыттары утуө суобастаахтык, бөҕөтүк астарбыта.

Сэмэн Дмитрьевич үтүө суобастаах үлэтинэн хайгалҕа, чиэскэ, дьон махталыгар сылдьыбыта. Ол да иЬин үс төгул бронь ылбыта. Yчүгэй үлэтин оройуон үрдүктүк сыаналаан хаста да ырбаахынан, ырбаахы танаһынан, оройуон үрдүкү наҕараадатынан байковай суорсанынан бэриэмийэлээбиттэрэ.

Кэргэнинээн Мотрёна Ивановналыын 60-тан тахса сыл бииргэ эйэлээхтик олорбуттара. Дьоллоох Алексеевтар дьиэ кэргэннэрэ 6 огону төрөтөн-иитэн атахтарыгар туруорбуттара.

Наҕараадалара:

Улэ, тыыл бэтэрээнэ
Коммунистическай үлэ ударнига
РСФСР тыа хаһаайыстыбатын туйгуна
Саха АССР Верховнай сэбиэтин президиумун бочуотунай грамоталара
Yлэҕэ килбиэнин иһин мэтээл «За доблестный труд в ВОВ 1941-1946 гг.» (Сталин төбөлөөх)
Yлэ кыһыл знамята ордена
Депутат райсовета Чурапчинского района (10 созыв, 1965с.)
МТС бочуотун кинигэтигэр киирбитэ
Книга почета Чурапчинского района
Алексеевскай оройуон бочуотун кинигэтигэр
Республикатаагы сельхозтехника объединение бочуотун кинигэтигэр киирбитэ
Тэрилтэ, райсовет грамоталара

Мин хос эһэбинэн киэн туттабын.

Авторы: Хос сиэнэ Дьячковский А, 8″в» кылаас үөрэнээччитэ, А.Алексеев В. 5а класс