Александров Федор Иванович

Биһиги хос эһэбит 1917 сыллаахха, тохсунньу 19 күнүгэр, Бүлүү оройуонун Бөкчөҥөө нэһилиэгэр «Үрүҥ күөлгэ» төрөөбүт. 1939 сылтан общественнай корреспондент буолан, бэйэтин өр сыллаах үлэтин туһунан, автобиографиятын суруйан хаалларбыт. Кылгатан суруйдахха, Аҕа дойду сэриитин иннинэ 6 кылааһы үөрэнэн бүтэрэн, бу курдук үлэлээн саҕалаабыт.

1935-1939 сылларга дойдутугар Элэмтэ нэһилиэгэр колхозка суотчутунан киирбит. Бастакы бириэмэҕэ «Төҥүргэскэ» Молотов аатынан колхозка, онтон кэлин саҥа тэриллибит «17 комсомолецтар» ааттарынан колхозка. Бастакы утаа колхоһу тэрийсиигэ, онтон кэлин бытархай хаһаайыстыбалары колхозка киллэриигэ элбэхтик улэлээбит.

1939 сылга РИК сирин салаатын ыҥырыытынан (Райзо) инструктор-бухгалтерынан үлэҕэ киирбит. Икки үлэһит буолан, оройуоҥҥа баар 67 колхоз сыллааҕы отчуоттарын тутан, Якутскайга сир оҥоһуутун народнай комиссариатыгар илдьэн, бэрэбиэркэ ааһан туттараллар.

1939 сыл атырдьах ыйын 19 күнүгэр РИК иһинээҕи маҥнайгы сүһүөх партийнай тэрилтэҕэ БСК(Б)П кэккэтигэр кандидатынан киирбит.

1941 сыл олунньутугар чилиэҥҥэ тахсыбыт.

1940 сыл кулун тутар ыйыттан 1943 сыл тохсунньу бүтэһигэр дылы райпотребсоюзка заготконтора директорынан үлэлээбит.

Кини сэрии кэмигэр уонна кыайыы кэнниттэн сиһилии үлэтин туһунан бу курдук суруйбут: «Райзаготконтораҕа ол бириэмэҕэ соботуопкалар араас көрүннэрэ (децзаготовка, бурдук нолуоктара) киирэллэрэ, маны таһынан дьоһуннаах сорук быһыытынан түүлээх заготовката буолара.

Мин үлэлээбит устам тухары оройуоҥҥа бэриллэр түүлээх былааннара сыл аайы толоруллубуттара, ону БСК(Б)П обкома үрдүктүк сыаналыыр этэ. Хас эмэ төгүллээх эҕэрдэ телеграммалар партия райкомун аадырыһыгар кэлбиттэрэ, оттон райзаготконтораҕа потребительскай кооперация Саха сиринээҕи «Холбос» обществотын тэрийэр бюротун хайгыыр уураахтара кэлэр этилэр. Онтон биир түгэни аҕалабын: Постановление Nº9 Оргбюро Якутского облпотребсоюза «Холбос» от 18 января 1943г. «Об итогах пушнозаготовок IV кв. 1942г. и мероприятиях на I кв. 1943г.»: «Оргбюро отмечает, что в результате своевременно проведенной подготовительной работы по снабжению охотников снаряжением, питанием, контрактации, широкой разъяснительно-массовой работы, вовлечения в промысел взамен ушедших в Армию новых охотников за счет стариков, женщин и подростков, и обучения их, широко развернутого социалистического соревнования как охотников, так и заготовительных работников системы план пушнозаготовок IV кв. выполнен на 112%. Система дала стране за год сверх плана экспортной пушнины на 1606,4 тысяч рублей. …Особых успехов в выполнении плана пушнозаготовок добились районы Вилюйский (председатель Варламов, директор Александров — 146,1%…».

Райпотребсоюзка үлэлиир бириэмэҕэ Кыһыл Армия5а «Советская Якутия» диэн танка колоннатын тутуутугар уонна военнай службалаахтар кэргэттэригэр көмөлөһүүгэ элбэх үбү хомуйан туттарыллар этэ. Ону учуоттаан 1944 сылга Верховнай Кылаабынай Командующай И.В. Сталинтан райсоюз управлениетын чилиэнин быһыытынан тус бэйэбэр эҕэрдэ телеграмма кэлбитэ, ону кэлин 1943 сылга Булуу музейыгар биэрбитим.

Онтон 1943 сыл олунньу ыйтан 1944 сыл сэтинньитигэр дылы БСК(Б)П Бүлүү оройуоннааҕы комитетын тэрийэр инструкторскай отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитим. Итиннэ оройуоҥҥа маҥнайгы сүһүөх партийнай тэрилтэлэри бөҕөргөтүүгэ, бастыҥ дьоннору партияҕа ылыыга элбэх үлэ барбыта. Аҥардас икки сыл иһигэр 68 киһи партияҕа киирбитэ (Партархив докумуоннарыттан, ф.13, опись Nº7, ед.хр. 532).

1944 сыл ахсынньытыттан 1945 сыл ахсынньытыгар дылы БСК(Б)П Саха уобаластааҕы комитетын иһинэн арыллыбыт партийнай оскуолаҕа үөрэхпин бүтэрбитим кэннэ БСК(Б)П Эдьигээннээҕи райкомун иккис секретарынан анаан ыыппыттара, онно 1945 сыл ахсынньытыттан 1949 сыл кулун тутар ыйыгар дылы үлэлээбитим. Үлэлиир бириэмэбэр табаһыттарга наадалаах көмөлөрү оҥорторорум…

Ити оройуонтан арахпытым кэннэ БСК(Б)П обкома Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар ыыппыта, онно 1949 сыл муус устар ыйтан партия райкомун инструкторынан, 1951 сыл бэс ыйыттан 1953 сыл тохсунньутугар дылы райсовет тыа хаһаайыстыбатыгар уонна соҕотуопкаҕа управлениетыгар бастаан сэбиэдиссэйинэн, онтон начальнигынан үлэлээбитим. Ити оройуон колхозтарын экономиката бөҕөргүүрүгэр, курааны кытта охсуһуутугар илиибин араарбакка үлэлээбитим. Ити туоһутунан 60 сааспын туоларбар ССКП Мэҥэ-Хаҥалас райкомуттан кэлбит эҕэрдэ телеграммата бигэргэтэр.

Маннык түгэни аҕалабын: Мэҥэ-Хаҥалас оройуонугар үлэлии сылдьан 1951 сылга «По Ленинскому пути» диэн БСК(Б)П обкомун журналын 5 нүөмэригэр «Мин үлэм опыттара» диэн ыстатыйа тахсыбыта, онно партия райкомугар инструкторынан үлэлии сылдьыбыт үлэм кэпсэммитэ. Итини сэргэ эмиэ ити оройуоҥҥа бутэһик сылбар улэлиирбэр «Павел Дмитриев бачыымнара уонна кинини батыһааччылар» диэн брошюра 4 тыһыынча тиражтаах тахсыбыта, ол республика колхозтарыгар бастыҥ опыты тарҕатыы быһыытынан көрүллүбүтэ.

1953 сылга тыа хаһаайыстыбатын салалтата МТС-ка бэриллибитин кэннэ ити отдел райсоветтан уурайбыта. Онтон ССКП Обкома MTC-ha суох Бүлүү оройуонугар райсовет тыатын хаһаайыстыбатын управлениетыгар начальнигынан ыыппыта, итиннэ 1955 сыл ахсынньыга дылы үлэлээбитим.

Онтон ССКП КК уонна ССРС Министрдарын Советын 1955 сыл кулун тутар 25 күнүнээҕи уурааҕынан салаттаран ССКП райкома Бөкчөҥөө нэһилиэгэр саҥа бөдөҥсүйбут «Правда» колхозка председателинэн ыытарга быһаарбыта, онно 1956 сыл тохсунньуга тахсан быыбарданан 1959 сыл тохсунньутугар дылы отут тыһыынчалаахтар ахсааннарыгар киирсэн үлэлээбитим.

Ити сыллар усталарыгар саҥа бөдөҥсүйбүт колхоһу тэрилтэ-хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргөтүүгэ үлэ барбыта, урукку өттүгэр кыра колхозтар колхозтаахтара уксэ иэскэ ылларбыт этилэр, ону суох оҥоһуллубута. Кэлиҥҥи сылларга өлгөм дохуоту ылар буолбуттара, 1959 сыллаахха куорат таһынаа5ы колхозтар бөдөҥсүйүүлэригэр уллэһиллибит фондаттан ураты авансаларын фонун элбэх уонунан тыһыынча солкуобайы «Правда» колхоз биэрбитэ. Атын колхозтарга оннук харчынан биэрии суох этэ. Ити бириэмэттэн ыла Степан Аржаков аатынан совхозка быыстала суох 29 сыл араас дуоһунаска совхоз парткомун секретарыгар тиийэ үлэлээбитим.

Итиннэ төрөөбүт колхоһум, совхоһум тэрилтэ-хаһаайыстыба өттүнэн бөҕөргүүрүгэр бэйэни харыстаабакка үлэлээбитим. Ол иһигэр бөдөҥсүйбүт колхоз парткомун секретарынан, солбуйар председателинэн, старшай прорабынан улэлиир бириэмэбэр тутуу боппуруоһунан элбэхтик дьарыктаммытым. Фермалары кииннээһиҥҥэ, олорго элбэх хотон тутуутун ыытарга сүрүннээн үлэлээбиппит. Ити курдук колхоз государственнай электролинияттан (ЛЭП-30) уоту ыларыгар, бөһүөлэктэри тупсаран оҥорууга, кинилэргэ культурнай-бытовой тутуулары ыытарга үгүс сырыы уонна үлэ барбыта. Уунан ититэр системаны олохтооһуҥҥа оройуоҥҥа аан бастакыннан киирбитэ. Ол да иһин билигин Степан Аржаков аатынан совхоз республика биир бастыҥ хаһаайыстыбатыгар тиийэ ууннэ. Үлэлээбит сирбэр барытыгар нэһилиэнньэ ортотугар политическай-маассабай, иитэр улэни ыытар политика5а, марксизмы-ленинизмы пропагандалааһыҥҥа элбэх ахсааннаах лекциялары, дакылааттары оҥортообутум. Бүлүү, Эдьигээн, Мэҥэ-Хаҥалас оройуоннарыгар үлэлиир бириэмэбэр 9 төгүл партия райкомун чилиэнинэн, 8 төгүл оройуоннааҕы уонна олохтоох Советтар депутаттарынан быыбардана сылдьыбытым».

Ити таһынан, хос эһэбит бэйэтин билиитин куруук үрдэтэргэ кыһанар эбит. Биллиилээх деятеллэр улэлэрин-хамнастарын үөрэппит, художественнай литератураны, саха суруйааччыларын суруйууларын, хаһыаттары, сэрии бириэмэтигэр военнай специалистар суруйбут мемуардарын аахпыт.

1939 сылтан ылата араас темаларга оройуон хаһыатыгар уонна республиканскай «Кыым» хаһыакка корреспонденциялара бэчээттэнэн тахсыбыттар. «Итилэр мин 44 сыл устатыгар ССКП кэккэтигэр сылдьыыбар үчүгэй өрүтүнэн буолуохтаахтар… Уонна да атын үлэлэрбин сиһилии суруйбатым, олор элбэхтэр» диэн автобиографиятыгар суруйбут.

Кэлин Федор Иванович Дьокуускай, Бүлүү куораттарын архыыптарыгар үлэлээн, Элэмтэ кырдьаҕас олохтоохторун көрсөн, Элэмтэ нэһилиэгин уонна Степан Аржаков аатынан совхоз историятын суруйан хаалларбыт.

Кини туһунан элбэх ахтыы суруллубут, бэйэм сөбүлүү аахпыппыттан быһа тардан: «Киһим бөдөҥө-садаҥа, мааныта, сахаттан толуу көрүннээҕэ, уһун хара баттаҕын оҕунуохтаабыт курдук ньылбарыччы тарааммыт, үрдүк сууһун аннынан бөдөҥ ачыкылаах дьоһуннанан олорон туттан-хаптан кэпсэтэр. Киһи быһыытынан сайаҕас, ырааҕынан түөрэн кэпсэтэр уонна туох эрэ көрүдьүөһү кыбытан киһини бэйэтигэр тардар, кими баҕарар кытта сатаан кэпсэтэр дьоҕурдааҕа. Tөһө да үөрэх-сайдыы суох кэмигэр эрдэ төрөөн, кыра үөрэхтээх да буоллар, бэйэтин көрүнэр, билиитин таһымын мэлдьи үрдэтинэр буолан, араас таһымнаах үрдүкү салалтаҕа өр сылларга айымньылаахтык, таһаарыылаахтык үлэлээбитэ», «Араас уураахтар, докумуоннар суруйууларын икки тылынан дэгиттэр баһылаабыт, билиилээх-көрүүлээх салайааччы этэ».

Хос эһэм Элэмтэттэн төрүттээх Сортоева Анна Дмитриевналыын 1941 сыл бэс ыйыгар холбоһоотторун кытта сэрии саҕаламмыт. Кини оҕо сылдьан аҥаар илиитин оһоллоон тарбахтара кылгас эбиттэр. Ол иһин, сэриигэ ыҥырыллыбатах. Биир ииппит уонна төрөппүт сэттэ оҕолоохтор. Үөрэхтээх, үлэһит, үтүө дьону иитэн таһаарбыттар. Билигин элбэх сиэн, хос сиэн.

Федор Иванович 1988 сылга Чинэкэҕэ олорон ыалдьан өлбүт.

Кини өр сыллаах сыралаах үлэтэ «Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии 1941-1945 сылларыгар Килбиэннээх үлэ иһин», «В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сыла» медалларынан, Саха АССР Верховнай Советын Бочуотунай грамотатынан бэлиэтэммитэ.

 

Автор: Попова А., 8 кылаас үөрэнээччитэ.