Афанасьева Анисия Ивановна и Васильев Василий Платонович

Дьонум туһунан иһирэхтик ахтан.

Төрөөбүт нэһилиэкпит Хаҥалас сирэ-уота киэҥинэн, булдун-алдын баайынан, сирин аһа дэлэгэйинэн, дьоно-сэргэтэ ыалдьытымсаҕынан, үгүс кэлии дьон сөбүлээн олохсуйбут, кэнчээри ыччата киэн тутта кэпсиир сирэ. Саха киһитэ симик, үөрбүтүн, хомойбутун санаабычча этиммэт дииллэрэ оруннаах. Бириэмэтигэр төрөппүттэрбитигэр махтамматахпытын сааһыран олорон хомойо саныыгын, ол да иһин буолуо, чугас дьоммун сурукка тиһэн, өйдөөн-санаан ааһыахпын, кэпсиэхпин, үйэтитиэхпин баҕарабын, кинилэр чэрдээх илиилэрэ олохпут ааспыт кэмин кэрэһиттэрэ.

Саамай истиҥ киһибит эбээбит Афанасьева Анисия Ивановна Таркаайыттан төрүттээх. Аҕата Афанасьев Уйбаан-Ордьоох диэн аатынан биллэр эбит. Эбээм бииргэ төрөөбүттэр алтыалар. Убайдара Сэргэй уонна Доропуун, бырааттара: Дьөгүөр, Баһылай, Уйбаан. Эбээм ыал соҕотох кыыһа этэ. Кыра эрдэҕиттэн тыла суох. Дьон кэпсээнинэн, оҕо эрдэҕинэ улахан холорук эрийэн сыһыыга бырахпытын кэнниттэн, саҥарбат буолан хаалбыт. Эбээм кэргэнэ Антонов Николай Егорович-Тукаала Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа. Эһээм сэриигэ ыҥырыллан барарыгар, улахан убайыгар Доропууҥҥа: «Дьоммун көрөөр-истээр, бэйэлэрэ кыайан олорор кыахтара суох» — диэн эбээбитин үс оҕотун кытта хаалларан барбыт. Улахан кыыһа — Аана биһиги ийэбит, уонна кини бырааттара Дэлиһиэй, Баһылай. Эбээбит сэрии кэмигэр колхуос туох баар ыарахан үлэтигэр барытыгар үлэлэспит. Оҕолорун аһатаары, дьоҥҥо үтүлүк, кээнчэ, бэргэһэ, истээх ыстаан тигэрэ үһү. Эн эбээҥ тикпит таҥаһын ол кэмҥэ элбэх киһи кэппитэ, тоҥортон-хатартан быыһаммыттара-диэн, дьон хойукка диэри махтанан кэпсииллэрэ.

Эһээбит сэрииттэн эргиллибэтэҕэ, сураҕа суох сүппүт диэн сурук кэлбит. Ол курдук эбээбит үс оҕотун соҕотоҕун атахтарыгар туруортаан, үлэһит дьон оҥортообута. Оҕолоро ыал буолан, төрөөн-ууһаан дьоһун мааны ыал буолан олорбуттара. Эбээбит 82 сааһыгар диэри олорбута, биһигини эмиэ көрсөн улаатыннарсыбыт улахан өҥөлөөх, ийэлээх аҕабыт кытаанах үлэҕэ өрөбүл, сынньалаҥ диэни ахсыбакка сылдьыбыттара.

Эбээбитин биһиги оҕолор тыла суоҕун улаханнык баардылаабат этибит. Илиибитинэн көрдөрөн кэпсэтээччибит. Хас биирдии тылын барыларын наһаа үчүгэйдик тарбахтарын араастаан көрдөрөн, онон билэн кэпсэтэр этэ. Биирдэ эбээбитин кулуубка киинэҕэ илдьэ бардыбыт. Сэриилээх киинэ көрдөрдүлэр. Эбээм ол киинэни нэһиилэ көрбүтэ, сөбүлээбэтэҕэ уонна хаһан да сылдьыбатаҕа.

Арай биирдэ, кыра сырыттахпына, араадьыйаҕа табаах буортутун туһунан кэпсээтилэр. Эбээм оччолорго мохуорка тардар этэ. Табах туох буортулааҕын, куһаҕанын бэйэм өйдүүрбүнэн илиибинэн араастаан туттан-хаптан быһаардым быһыылаах. Эбээм өйдөөтө уонна куһаҕан баҕайытык дорҕоон таһаарда. Мохуоркатын аҕалан оһох иһигэр симэн кэбистэ. Онтон ыла хара өлүөр дылы табах тарпатаҕа.
Ийэбит, аҕабыт сэрии сылын оҕолоро буолан, тоҥор-хааһар, аччыктааһын, күүстээх үлэ диэни эттэринэн-хааннарынан билбит дьон. Сэрии сылларыгар син-биир атын оҕолор курдук улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээтэхтэрэ. Кэлин Сталин төбөлөөх мэтээлинэн наҕараадаламмыттара. Күндүттэн күндү киһибит-ийэбит Антонова Анна Николаевна сэрии кэмигэр 12 саастаах кыыс эбит. Ийэтин батыһа сылдьан, холкуос туох баар үлэтигэр барытыгар илии-атах, ийэтигэр истэр кулгаах буолбут.

Бастакы колхуостары атахтарыгар туруорууга, онтон салгыы тыа сиригэр саҥа сири оҥорууга, сири кытта үлэ култууратын үрдэтиигэ, олохтоох нэһилиэнньэттэн механизатордары үөрэтиигэ массыыннай-тыраахтырнай ыстаансыйалар (МТС) быһаарар оруолламмыттара, үгүс киһи инники дьылҕатыгар төһүү күүс буолбута. Нэһилиэктэртэн эдэркээн кыргыттар үөрэнэн, тимир көлөнү баһылаан күүстээх үлэҕэ туруммуттара. 20 сааһын туолаат, кыргыттартан биир бастакынан Марха МТС-ар трактористаан ыһыыга, сир хорутуутугар, тиэриитигэр, күһүҥҥү паардааһыҥҥа ситиһиилээхтик үлэлээбит. Бу сылдьан аҕабытын Васильев Василий Платоновыһы кытта билсэн, ыал буолбуттар. Ийэбит фермаҕа ыанньыксытынан үлэлии киирбитэ. Бары эдэр дьахталлар буолан, күргүөмнээхтик үлэлээбиттэрэ. Мархаҕа аҕыс сыл олорбуппут, онтон аҕабыт дойдутугар Хаҥаласка көһөн кэлбиппит. Ийэбит бэкээринэҕэ үлэҕэ киирбитэ. Сарсыарда эрдэ туран оһоҕун оттон, тиэстэтин мэһийэн кэлэрэ. Барыта илии үлэтэ буолан, үлэтэ олус ыарахан этэ. Мин бэйэм ахсыһы бүтэрэн баран, бэкээринэҕэ үлэлээн ити үлэ ыараханын эппинэн–хааммынан билбитим. Оччотооҕу килиэп сыта дыргыйан олус минньигэс буолара. Ийэбит хаһан да бүппэт түбүктээх үлэлэргэ сылдьыбыта, кэлин интернакка поварынан өр сылларга үлэлээбитэ. Ол быыһыгар ынаҕар тирбэҕэлээн оттуура. Дьүөгэтинээн Балбааралыын иннэлээх сап курдук батысыһа сылдьаллар этэ.

Амарах аҕабыт оҕо эрдэҕинэ дьоно эрдэ өлөн, аймахтарынан сылдьан улааппыт, эриирдээх-мускуурдаах олоҕу этэҥҥэ ааһан, Марха МТС-ыгар үөрэнэн идэ ылан, трактористаабыта, суоппардаабыта. Бу идэни Чурапчы Одьулуунугар биир сыллаах үөрэххэ үөрэнэн баһылаабыта. Мин биир сыл иһигэр механик-инженер идэтин ыллым диэн үөрэн-көтөн кэпсээбитин өйдүүбүн. Кэлин пилорамщигынан, механигынан үлэлээбитэ. Уолаттарын кыра эрдэхтэриттэн техникаҕа сыһыаран, билигин суоппардыы сылдьаллар. Аҕабыт бултуурун олус сөбүлүүрэ. Күндү түүлээҕи бултаабытын энчирэппэккэ барытын туттарар этэ. Күһүн буолла да муҥхалааһын тэрийэн, муҥхаҕа түмэн, балыктаан дьону үөрдэрэ-көтүтэрэ, “Баайыс муҥхата дуо”- дэтэрэ. Эдэри кытта эдэр, кырдьаҕаһы кытта кырдьаҕас буолан, үгүс элбэх атастааҕа-доҕордооҕо. Уоппуска ылан олорбутун өйдөөбөппүн. От-мас тиэйиитэ, өрүмүөн үлэтэ быыс булларбат этэ.

Бииргэ төрөөбүт ахсыабыт: Валя, Света, Вера, Полина, Галя уонна күүтүүлээх уолаттар: Валентин, Володя, Коля. Эбээбит оҕолуура, улахан кыргыттар көмөлөсүһэн улааппыппыт. Ийэм оҕолонон баран дьиэҕэ олорбутун эмиэ өйдөөбөппүн. Биһигини аһатаары, таҥыннараары үлэлээн тахсар этэ. Дьонум билигин бэйэлэрин ааттарын ааттатар 24 сиэннээхтэр, 43 хос сиэннээхтэр — диэн бэйэтин ахтыытын түмүктүүр Светлана Васильевна.

Былыр былыргыттан саха дьоно хос ааттаах буолаллара. Василий Платонович уонна Анна Николаевна норуокка биллэринэн, “Баайыстар дуо?!» -дэнэн, дьон-сэргэ убаастыыр, Ньурба оройуонун Хаҥалас нэһилиэгин биир тумус туттар ыала этилэр. Бу төһө даҕаны, биир-икки тылынан эрэ сурукка тиһилиннэр, кинилэр олорон, үлэлээн ааспыт олохторо эриирдээх-мускуурдаах, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы эҥэрдээх буоларын биһиги көлүөнэ истэн, көрөн билэбит. Биһиги эйэлээх олохпут туһугар эрэллээх буолан, доруобуйаларын толук ууран, көмүс көлөһүннэрин тохтохторо, үгүс сыраларын биэрдэхтэрэ… ол эрэн, оҕо-уруу тэнитэн, ыал бастыҥа ааттанан, үтүө холобур буолар дьоһуннаах олоҕу олорбуттара. Быйыл биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр “Үлэ сыла” биллэриллэн, үлэһит дьон олорон, үлэлээн ааспыттарын санаан-ахтан ааһар түгэммит тосхойон, ахтан-санаан аастахпыт.

Светлана Васильевна кэрэ сэбэрэлээх, сытыары-сымнаҕас майгылаах, сырдык, ыраас дууһалаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ истиҥ, эйэҕэс сыһыаннаах, налыччы эрээри оҥорбута-туппута эрэ баар буолан, сатаабатаҕа, кыайбатаҕа диэн суох. Дьиэтин түбүктээх үлэтиттэн ордон, биир санаалаахтарын түмэн «Түһүлгэ” диэн уопсастыбаннай түмсүүнү салайан, улууһун, өрөспүүбүлүкэтин иһинэн эрэ буолбакка, Арассыыйа таһымыгар «Дууһабытынан эдэрбит» Саха сиринээҕи эригийиэнин киинигэр үлэлэһэр уонна, “Саха култуурата” бырайыагы салайан, өрөспүүбүлүкэҕэ биир санаалаахтарын өйөбүлүнэн киэҥник тарҕатар.

Нэһилиэгэр ааспыт сыл түмүгүнэн “Сыл бастыҥ түмсүүтэ” ааты ылбыта. “Түһүлгэ” түмсүүтүн салайан, икки ый устата Украинаҕа буола турар быстах дьайыы байыастарыгар таҥас тигэн, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит “Илии сылааһа” күрэххэ кыттан, тигии хаачыстыбатын көрөн уонна төһө элбэх таҥаһы тикпиттэрэ сыаналанан, иккис бириистээх миэстэҕэ тигистилэр уонна бу көмөлөрүн тохтоппокко салгыы үлэлэһэллэр. Светлана Васильевна түмсүүтүн сатабыллаахтык салайан араас аһымал аахсыйаларга көмөлөрө аата-ахсаана суох, ону таһынан араас тэрээһиннэргэ кыттыылара тиһигин быспат.

Бииргэ үөрэммит үөлээннээҕим, биир санаалааҕым, дьүөгэм Стручкова Светлана Васильевна кэргэнэ Стручков Иван Гаврильевичтыын Мэҥэ Хаҥалас улуууһун Төҥүлүтүгэр бочуоттаах сынньалаҥҥа олороллор, нэһилиэк биир киэҥ туттар ыала, элбэх оҕо тапталлаах ийэлэрэ, аҕалара, минньигэстэн минньигэс сиэннэр эбээлэрэ, эһээлэрэ буолан быр бааччы олороллор.

Баҕарбыккыт курдук барыта табыллан, санаабыккыт сатанан, толкуйдаабыккыт туолан, кыайыы кынаттанан, ситиһии аргыстанан үөрүүгүт үрдээн истин диэн баҕа санаам бастыҥын анныыбын Валентина Сартаева-Васильева, Дьокуускай.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Авторы: В.Сартаева-Васильева,
Павлова Анжелика 8 а кылаас үөрэнээччитэ